اوقات فراغت

افراد در جوامع مدرن نسبت به 100 سال قبل، زمان آزادتری دارند، اما زمان محدودیت بیشتری برای افراد دارد. در گذشته افراد بیشتر زمان خود را درگیر تأمین نیازهای اولیه و امنیت و ... بوده‌اند و زمان زیادی برای زمان آزاد وجود نداشت. در زندگی مدرن امروز زمان‌های آزاد بیشتری برای افراد وجود دارد اما محدودیت‌ها و دزدهای زمان بیشتری وجود دارد. فقط داشتن یک گوشی هوشمند و برنامه‌های پیام‌رسان باعث می‌شود که برای جواب دادن به آنها بخش زیادی از زمان خود را از دست دهیم. فضای مجازی هم زندگی دومی را برای ما تعریف کرده است. وضعیت پیچیده‌ای وجود دارد نه می‌شود به مدرنیته توجه نکرد و بیرون از آن حرکت کرد و از طرف دیگر پذیرش مدرنیته با پذیرفتن تمام قواعد و محدودیت‌های آن مساوی می‌باشد.

شاید فکر کنید کاش هیچ محدودیت زمانی وجود نداشت اما اگر تمام محدودیت‌های زمانی ناپدید شود، جهان به هرج و مرج می‌افتد. پارک‌ها با جمعیت عظیمی روبه‌رو می‌شوند، ورودی موزه‌ها مسدود می‌شود و معنی فعالیت‌ها، سرگرمی‌ها و تفریحات بسیاری که به طور مستقیم از محدودیت به وجود می‌آید، ناپدید می‌شود.

به نظر می‌رسد روشن است که در حال حاضر تمایز بین کار و زمان آزاد بسیار کم شده است. زندگی مدرن شیوه‌ای از زندگی را به وجود آورده است که در آن زمان به عنوان باارزش‌ترین کالای جهان امروز به حساب می‌آید. در این بین فراغت را با توجه به مدرنیته می‌توان به دو صورت تقسیم‌بندی کرد:

1- فراغت مدرن

2- فراغت سنتی

فراغت مدرن: شکلی از گذران اوقات فراغت که بیشتر مبتنی بر الگوهای زندگی مدرن است. این شکل از فراغت با صنعت و فناوری امروزی پیوند دارد و با نوگرایی همراه و کمتر رویکردهای سنتی در آن لحاظ می‌شود. فراغتی که گذشته را به فراموشی سپرده است و با واقعیت امروز تطابق دارد. طرفداران این نوع فراغت را نوجوانان و جوانان بیشتر تشکیل می‌دهند. البته این نوع فراغت به هزینه قابل توجهی هم نیاز دارد که باعث می‌شود افرادی در این نوع فراغت حضور داشته باشند که از نظر مالی در شرایط متوسط روبه بالا قرار داشته باشند.

فراغت سنتی: شکلی از گذران اوقات فراغت که بیشتر مبتنی بر الگوهای قدیمی و ساده زندگی بوده و بر رویکردها و قالب‌های مذهبی افراد استوار است مانند حضور در مساجد و تکایا.  این نوع فراغت شکل سنت به خود دارد و معمولا نسل به نسل به امروز منتقل شده است. طرفداران این نوع فراغت بیشتر در قشر سنی میانسال به بالا حضور دارند. شرایط مالی معمولا نقشی در انتخاب این نوع فراغت ندارد و افراد از وضعیت‌های مالی مختلف در این نوع فراغت حضور دارند.

استیبنز (stebbins) یکی از محققین فراغت در رویکردی فراغت را به دوسته فراغت جدی و غیرجدی تقسیم می‌کند. استبینز این نظریه را با انجام تحقیق قوم‌نگاری در بازیکنان بیسبال و فوتبال و ... با این پیش فرض که در جامعه پست‌مدرن، اوقات فراغت جدی بهترین روش برای گذراندن وقت‌های آزاد است، تدوین کرد. از دیدگاه وی فراغت جدی، فراغت منظم و سازمان یافته‌ای است که به صورت یک فعالیت غیرحرفه‌ای و تفننی و داوطلبانه انجام می‌شود و شرکت کننده آن را مهم و جدی تلقی می‌کند. در مقابل فراغت غیرجدی، پاداش دهنده و لذت‌بخش است و آموزش خاصی نیاز ندارد.

فراغت جدی

فراغت جدی، پیگیری سیستماتیک یک فعالیت اصلی آماتوری، سرگرم‌کننده یا داوطلبانه است که به اندازه کافی قابل توجه، جالب و مؤثر برای شرکت کننده برای گذران زمانش است. بسیاری از افراد مشهور دنیا که بازیگر، ورزشکار، خواننده و ... هستند به انجام فعالیتی خاص در زمان آزاد خود علاقه دارند.

آدم‌های موفق می‌دانند که زندگی چیزی بیش از کار کردن است. همه انسان‌ها نیاز دارند که خارج از حرفه خود استراحت کنند، تفریح کنند و به فعالیت و سرگرمی لذت‌بخشی مشغول شوند. این فعالیت‌ها می‌تواند به موفقیت بیشتر آنها در حرفه هم حتی کمک کند. مثلا کتاب خواندن مداوم برای یک ورزشکار می‌تواند هوش و تمرکز او را افزایش دهد یا فعالیت ورزشی مداوم برای یک خواننده پاپ می‌تواند سلامت و انرژی فرد را ارتقا دهد.

به عنوان مثال بیل گیتس

واژه گروههای خاص به افرادی گفته می‌شود که نیازهای ویژه‌ای دارند و بنابراین توجهی خاص هم می‌طلبند. آنها شامل معلولان جسمی و ذهنی، بزهکاران و سالمندان هستند. در بسیاری از جوامع تلاش‌های قابل توجهی برای کمک به این افراد و رفع نیازهای آنها شده است. بخشی از این تلاش‌ها فراهم کردن برنامه‌های فراغت و تفریح ویژه این اشخاص است.

1- معلولان جسمی

این گروه شامل افرادی هستند که مبتلا به ناهنجاری‌های استخوانی، اختلالات عضلانی، فلج مغزی، اختلالات بینایی و شنوایی و سایر ناهنجاری‌ها و اختلالات جسمانی هستند. برنامه‌های تفریحی مناسب نه تنها به آنها کمک می‌کند تا مهارت‌های حرکتی خود را بهبود بخشند بلکه امکان تعاملات اجتماعی و تجربیات روحی و معنوی را نیز برای آنها فراهم می‌سازد.

2- معلولان ذهنی

افراد مبتلا به معلولیت‌های ذهنی اغلب با چندین نوع ناهنجاری روبه رو هستند. این ناهنجاریها شامل اختلال در مهارتهای جرکتی، گفتاری، تکامل ذهنی، سازگاری اجتماعی و فرهنگی و برقراری روابط انسانی است. برای آنها باید برنامه‌هایی تنظیم شود که با در نظر گرفتن مشکلات و مسائل آنها به رشد مهارت‌ها و عزت نفس آنها کمک کند.

3- بزهکاران

دسته دیگر از گروه‌های خاص، بزهکاران و زندانیان هستند. در بسیاری از موارد این افراد به برنامه‌هایی که به خودیابی آنها کمک کرده و خودپنداره آنها را بهبود می‌بخشد، پاسخ مثبتی می‌دهند. یکی از سودمندترین این برنامه‌ها مشارکت در فعالیت‌های پرچالش در فضای باز است. این برنامه‌ها به دلیل درگیر ساختن افراد با مشکلات و سختی‌های موجود در این گونه تفریحات و تلاش برای حل آنها به افزایش اعتماد به نفس کمک می‌کند. به علاوه چنین برنامه‌هایی در بازتوانی افراد نقش مهمی ایفا می‌کند، زیرا به آنها کمک می‌کند تا برای بازگشت به جامعه آماده شده و توان سازگاری با محیط اجتماعی را بیابند.

4- سالمندان

امروزه به دلیل پیشرفت‌های علم پزشکی و تمایل افراد به سلامتی و آمادگی جسمانی و تغذیه مناسب، طول عمر انسانها را افزایش یافته و تعداد سالمندان در جوامع بیشتر شده است. به همین دلیل باید برنامه‌های تفریحی و فراغتی برای این گروه تدارک دیده شود تا نیازهای خاص آنها مرتفع گردد. این برنامه‌ها علاوه بر تمرکز بر فعالیتهای جسمانی باید به شکلی طراحی شوند که امکان تعاملات اجتماعی را نیز برای آن‌ها فراهم سازد.

تفریح از دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی و تقسیم‌بندی قرار گرفته است. با توجه به اهداف، برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت اوقات فراغت، تفریحات را می‌توان به هفت گروه زیر طبقه بندی کرد:

• انواع ورزش‌ها و بازی‌های فعال
• انواع فعالیت‌های هنری، فرهنگی و صنایع دستی
• انواع فعالیت‌های علمی و آموزشی
• انواع فعالیت‌های داوطلبانه گروهی و اجتماعی
• انواع سرگرمی‌ها، بازی‌ها و تفریحات عامه پسند
• انواع فعالیت‌های گردشگری، مسافرت، سیاحت
• انواع فعالیت‌های دید و بازدید و شهرگردی

باقر ساروخانی در کتاب دایره المعارف علوم اجتماعی انواع مختلفی از تفریح را برشمرده است که در مطلب زیر، آنها مورد اشاره قرار می‌گیرند:

تفریح فعال: تفریحی که همراه با حرکت و فعالیت می‌باشد مانند کوهنوردی و انواع بازی‌ها. این نوع تفریح در برابر تفریح منفعل قرار دارد. معمولا انواع فعالیت‌های ورزشی در این دسته‌بندی قرار می‌گیرند. در این نوع تفریح برخی اوقات انسان از نظر بدنی فعال نیست اما از نظر ذهنی فعال است مانند بازی شطرنج.

تفریح دسته جمعی:

فراغت به مثابه ظرفی است که هر فعالیتی می‌تواند آن را پر کند. اما سوال اساسی و مهم این است که چه فعالیت‌هایی برای پر کردن این ظرف فراغتی مناسب‌تر هستند. به عبارت دیگر جسم و روح نیازمند تفریح و فراغت می‌باشد و مهم است که بدانیم چه تفریحانی می‌تواند این نیاز را به خوبی مرتفع سازد. برخی با تماشای مناظر طبیعی انبساط خاطر می‌یابند، برخی با دید و بازدید با فامیل و بستگان، برخی با فعالیت بدنی و ورزش، برخی با نقاشی و مطالعه. در این میان عده‌ای نیز هستند که به فراغت و تفریحی روی می‌آورند که در نهایت روح را خسته و آزرده و دل را چرکین می‌کند.

برخی محققان فراغت را به دو دسته سالم و ناسالم تقسیم می‌کنند. از دیدگاه متخصصان، فراغت ناسالم پاداشی فوری و آنی در بردارد و در نتیجه فعالیت‌هایی با رضایت کوتاه مدت به دست می‌آید. این فعالیتها به آموزش و تمرین کمی نیاز دارند و از این جهت به آنها فعالیت ناسالم گفته می‌شود که هم بی تحرک هستند هم به تدریج ذهن را غیرفعال می‌کنند. نمونه این دسته از کارها را می‌توان در سیگار کشیدن، مصرف مشروبات الکلی، مواد مخدر، ولگردی در خیابان و ... دانست.

فراغت سالم همانطور که از نامش پیداست سبب کسب سلامتی در همه ابعاد روحی و جسمی می‌شود. به عبارت دیگر در فعالیت‌های فراغتی سالم هم بدن درگیر است و هم ذهن و فرد با گذر زمان می‌تواند به کسب تجربه بپردازد. ورزش و انواع فعالیت‌های جسمانی جزء این دسته از فعالیتهای فراغتی هستند. در واقع فراغت سالم فراغتی است که به جسم و روح فرد و البته جامعه چه در کوتاه مدت و چه در بلند مدت آسیبی وارد نکند. فراغت سالم خود به دو دسته فعال و غیرفعال تقسیم می‌شوند.

فراغت فعال فعالیت‌هایی هستند که موجب صرف انرژی جسمی یا ذهنی می‌شوند و انواع مختلفی دارند. برخی از فعالیت‌هایی که در زمان فراغت انجام می‌بشود با درگیر کردن بافت‌ها و اندام‌های بدن اجرا می‌شوند. در این نوع فعالیتها با ایجاد سازگاری‌های فیزیولوژیک، فرد به لحاظ جسمانی قوی‌تر شده و استقامت قلبی-عروقی وی افزایش می‌یابد. فعالیت‌هایی چون طناب زدن، شنا، کوهنوردی، دویدن از این جمله می‌باشند. برخی دیگر از فعالیت‌های فراغتی، فعالیت‌هایی هستند که انرژی کمی مصرف می‌کنند و بافتها و اندامهای کمتری در اجرای آن‌ها دخالت دارند مانند یوگا و پیاده‌روی. در مقابل فعالیتهایی نیز هستند که تقریبا نیاز به انرژی جسمانی خاصی ندارند اما به انرژی ذهنی بسیاری نیاز دارند مانند شطرنج، نقاشی و مطالعه.

فراغت غیرفعال فعالیت‌هایی هستند که به تلاش جسمی یا ذهنی زیادی نیاز ندارند مثل رفتن به سینما یا تماشای تلویزیون. واضح به نظر می‌رسد که فراغت فعال از فراغت غیرفعال سودمندتر است. به عنوان مثال شرکت در یک بازی با تحرک بدنی بالا می‌تواند مهارت یا اعتماد به نفس را افزایش دهد. با این حال فراغت غیرفعال نیز راه خوبی برای استراحت و رسیدن به آرامش است.

مدل ذهنی و شخصیت شما مشخص‌کننده فراغت مطلوب برای شما است. بسیاری از فراغت‌هایی که برای دیگران مطلوب است و در جامعه به عنوان یک فراغت مناسب مطرح است می‌تواند برای شما نامطلوب و ناامیدکننده باشد. پس بهتر است اول خودتان را بشناسید بعد سراغ انتخاب فراغت مناسب برای خود بروید.