اوقات فراغت

همراه با تغییرات شیوه زندگی در جهان امروز، اوقات فراغت به نیاز خاصی برای جوامع بشری تبدیل شده است. اوقات فراغت فقدان فشار و تعهد شغلی و استفاده خلاق از زمان است. اوقات فراغت یک تجربه درونی است که منجر به احساس تازه کردن و بهبودی می شود و روحیه افراد را افزایش می‌دهد. از نظر تورکیلدسن دارای سه جنبه کاربردی و اساسی است:

آرامش

کمتر کسی است که آرامش چندان اهمیتی برایش در زندگی نداشته باشد. یکی از راههایی که موجبات آرامش در زندگی را فراهم می‌کند، استفاده از اوقات فراغت است. فعالیتهایی مثل مدیتیشن  همراه با آرامش است. اما به صورت کلی اوقات فراغت می‌تواند هیجان افراد را تخلیه کند و احساس مفید بودن به افراد بدهد. هر فردی نیاز دارد در زمانهایی به فعالیتهایی بپردازد که خستگی را رفع کند و استراحت داشته باشد تا آرامش در روح و جسم فرد به وجود آید.

سرگرمی

یکی از جنبه‌های کاربردی اوقات فراغت، سرگرمی است. می‌توان در فراغت به فعالیت‌هایی پرداخت که موجبات لذت بردن را برای فرد فراهم می‎کند. هدف اصلی در سرگرمی فراهم شدن رضایت شخصی است. همچنین سرگرمی موجب بهبود کیفیت زندگی افراد می‎شود. بسیاری از فعالیتهای سرگرم‎کننده می‌تواند خلاقیت ذهن را فعال کند، شور و اشتیاق ایجاد کند.

پیشرفت

اوقات فراغت فرصت مناسبی برای رشد و پیشرفت افراد فراهم می‎کند. اوقات فراغت زمانی است که افراد می‎توانند به شناسایی و رشد استعدادهای خود بپردازند. همچنین اوقات فراغت می‌تواند موجبات رشد شخصیتی و اجتماعی افراد را با تعامل با افراد دیگر و تجربیات جدید فراهم کند.

واژه تفریح معادل کلمه Recreation انگلیسی می‌باشد که به معنای کار جدیدی کردن یا از نو خلق کردن می‌باشد. این کلمه در فارسی از ریشه لغوی فرح به معنای شادی و شادمانی و سرور می‌باشد و در فرهنگ عمید به معنی خوشی و شادمانی کردن آمده است. دهخدا هم آن را به معنای فرح و خوشی و عیش و تماشا و تفرج و گشت و لهو و بازی تعریف کرده است.

واژه تفریح اغلب با اوقات فراغت همراه می‌باشد. در واقع اوقات فراغت را اگر ظرفی بزرگ تصور کنیم، انواع فعالیت‌های تفریحی مظروف آن می‌باشند.

فعالیت‌های تفریحی بسیار متنوع و گوناگون هستند و هر کدام به نوعی می‌توانند در پر کردن و غنی‌سازی اوقات فراغت افراد متناسب با ذوق، سلیقه و توانمندی‌های آنان موثر باشند. هر کجا که صحبت از اوقات فراغت به میان می‌آید، تفریح نیز همان جا خودنمایی کرده و مطرح می‌گردد تا جایی که در قالب بیان مفهوم فراغت اغلب به تعاریف و مفاهیمی از تفریح برخورد می‌کنیم.

در مغز انسان بخشی به نام مرکز بازی (play center)وجود دارد که به بخش پرستش بسیار نزدیک است. با توجه به این نکته برخی محققان معتقدند که ارتباطی بین پرستش و بازی وجود دارد. به خصوص نمونه این مسئله در بازی‌های قبیله‌ای گذشته وجود دارد مثلا بازی تولی در بین قبایل چاکتاو در آمریکاست که نوعی پرستش بوده است. تولی نوعی بازی سرعتی و خطرناک بود که بعدها به چوگان تبدیل شد. یک بازی سنتی بومی آمریکایی است که حداقل 400 سال بازی شده است. برخی اوقات برای حل اختلافات میان گروه های بومیان آمریکا مورد استفاده قرار گرفته است. این بازی اغلب شامل صدها نفر در هر تیم بود، در زمین‌هایی که چندین مایل طول داشتند و از طلوع خورشید تا غروب خورشید ادامه داشت. دو قانون هم بیشتر ندارد 1-شما نمی‌توانید با توپ دست خود را لمس کنید، 2-فقط می‌توانید با فردی که دارای توپ است برخورد داشته باشید.

این نوع آئین‌های پرستش بازی گونه در بسیاری از جوامع قبیله‌ای و اربابی تا زمانی که نخستین جوامع طبقاتی تکوین یافتند رواج داشته است. در مورد ارتباط بین پرستش و بازی نمی‌توان هنوز نظر قطعی داد و به نظر می‌آید تحقیقات بیشتری در این زمینه مورد نیاز است.

در دوران ارشد که بودم درسی به صورت اختیاری برای دانشجویان گذاشته بودند. عنوانش این بود نظریه‌های اوقات فراغت. برایم عنوانش عجیب و جالب بود. کمی دو دوتا چهارتا کردم و تصمیم گرفتم بردارم تا کمی کنجکاویم را قلقلک داده باشم. کلاس‌هایش را شرکت کردم. چیزی که از کلاس یادم هست این بود که استاد دائم می‌گفت درس‌های بهتری می‌شد برایتان ارائه کرد و ...

بی توجه به حرف‌های استاد کتاب معرفی شده را خواندم، برایم جذاب بود و مشتاق شدم کتاب‌های بیشتری بخوانم. پس به انقلاب رفتم تا کتاب‌های این حیطه را بررسی کنم. کتاب‌های کمی وجود داشت اما یکی دو کتاب خریدم و خواندم. گذشت و گذشت تا اینکه ترم تمام شده بود و برای امتحان آماده می‌شدیم که خبردار شدیم استاد به علت مسئله مهمی مجبور به سفر به خارج شده است و سوالات را فرد دیگری طراحی می‌کند.

روز امتحان فرا رسید و ما هم سر جلسه منتظر رسیدن برگه‌های امتحانی بودیم. وقتی برگه را رویت کردیم همه برگشتیم و هم را نگاه کردیم با یک سوال مشترک. مگر امتحان احکام است؟ داستان این بود کتاب معرفی شده فصلی داشت به نام اوقات فراغت در اسلام که حدود ده صفجه داشت اما 80 درصد سوالات از همین ده صفحه طراحی شده بود. ما هم به ناچار مجبور بودیم بفهمیم معنی آیه فلان چیست یا این آیه از کیست؟

اما در میان سوالات یک سوال تا الان در ذهنم باقی مانده است. سوال این بود این سخن از کیست؟

وقتتان را به چهار بخش تقسیم کنید:

بخش اول برای خدا و ارتباط و راز و نیاز با او اختصاص دهید؛

بخش دوم را به تناسب توانایی‌هایتان صرف کار و تلاش کنید؛

بخش سوم را به برقراری ارتباط با دیگران و انس با افراد بپردازید؛

در بخش چهارم به تفریحات سالم و غیرحرام بپردازید.

و فرموده‌اند که با وجود بخش آخر، سه بخش دیگر تضمین می‌شود.

شاید از نظر بسیاری از افراد جمله فوقالعاده‌ای نباشد اما برای من انگار در زمان و مکان درستی ارائه شده بود. امتحان را رها کردم و مدتی به جمله فکر کردم که چطور بخش آخر تضمین‌کننده سه بخش دیگر است. به این فکر کردم که شاید این جمله را اگر فرد خارجی گفته بود بیشتر به آن توجه می‌کردم. گاهی اوقات بهتر است به چیزهایی که داریم بیشتر توجه کنیم...

راستش به نظر من جمله خوب و بد وجود ندارد بلکه تناسب جمله با روحیه، محیط، احساس و ... یک فرد است که می‌تواند جمله‌ای را خوب یا بد کند.

همراه با تغییرات شیوه زندگی در جهان امروز، اوقات فراغت به نیاز خاصی برای جوامع بشری تبدیل شده است. اوقات فراغت یک تجربه درونی است که منجر به احساس تازگی و بهبودی می‌شود و روحیه افراد را افزایش می‌دهد. اوقات فراغت فقدان فشار و تعهد شغلی و استفاده خلاق از زمان است که از نظر تورکیلدسن دارای سه جنبه کاربردی و اساسی است: آرامش، سرگرمی و پیشرفت.

آرامش: کمتر کسی است که آرامش چندان اهمیتی برایش در زندگی نداشته باشد. یکی از راههایی که موجبات آرامش در زندگی را فراهم می‌کند، استفاده از اوقات فراغت است. فعالیتهایی مثل مدیتیشن  همراه با آرامش است. اما به صورت کلی اوقات فراغت می‌تواند هیجان افراد را تخلیه کند و احساس مفید بودن به افراد بدهد. هر فردی نیاز دارد در زمانهایی به فعالیتهایی بپردازد که خستگی را رفع کند و استراحت داشته باشد تا آرامش در روح و جسم فرد به وجود آید.

این طبیعی است که افراد بعد از شرکت در فعالیت فراغتی احساس آرامش داشته باشند. فردی که به شهربازی می‌رود تا هیجان درونی خود را تخلیه کند. مطمئنا بعد از تخلیه هیجان آرامش به سراغ او می‌آید. اوقات فراغت فرصتی است که از زندگی پر کار امروز فاصله گرفت تا آرامش را تجربه کرد. بعد از یک هفته پرکار مثلا یک سفر می‌تواند به ما آرامش دهد یا حتی با رفتن به یک پارک می‌توان انرژی خود را تجدید کرد.

سرگرمی: یکی از جنبه‌های کاربردی اوقات فراغت، سرگرمی است. می‌توان در فراغت به فعالیت‌هایی پرداخت که موجبات لذت بردن را برای فرد فراهم می‎کند. هدف اصلی در سرگرمی فراهم شدن رضایت شخصی است. همچنین سرگرمی موجب بهبود کیفیت زندگی افراد می‎شود. بسیاری از فعالیتهای سرگرم‎کننده می‌تواند خلاقیت ذهن را فعال کند، شور و اشتیاق ایجاد کند.

اگر خود را به کارهایی که دوست دارید سرگرم نکنید، مجبور خواهید بود به فعالیت‌هایی بپردازید که دوست ندارید. در کوتاه مدت و بلندمدت سرگرم شدن به فعالیتهای مورد علاقه روی کیفیت زندگی فردی و کاری افراد تأثیر می‌گذارد. به قول راس اوقات فراغت شغل نیست، یک پادزهر برای زندگی کاری است و مهم است که با آن بتوانید کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشید.

پیشرفت: اوقات فراغت فرصت مناسبی برای رشد و پیشرفت افراد فراهم می‎کند. اوقات فراغت زمانی است که افراد می‎توانند به شناسایی و رشد استعدادهای خود بپردازند. همچنین اوقات فراغت می‌تواند موجبات رشد شخصیتی و اجتماعی افراد را با تعامل با افراد دیگر و تجربیات جدید فراهم کند. اوقات فراغت بستری برای پیشرفت است. جمله برتی فوربس بهترین توضیح برای جنبه پیشرفت فراغت است:

اگر می‌خواهی به تو بگویم که یک جوان در زندگی چقدر پیشرفت خواهد کرد... به من بگو عصر و غروبش را به چه می‌گذراند!

تورستن وبلر در تئوری طبقه فراغت خود بیان می‌کند تجمع ثروت سبب می‌شود که طبقه فراغت به لحاظ ساختار و عملکرد توسعه یابد و موجب تمایز درون طبقاتی می‌شود. با اینکه این تئوری متعلق به سال 1899 است اما امروزه همچنان مردم از فراغت به عنوان ابزاری برای نمایش طبقه اجتماعی خود استفاده می‌کنند و این کار را با خریدها و استفاده از محصولات و خدمات خاص نشان می‌دهند. اوقات فراغت نمادی آشکار و بیرونی از یک طبقه اجتماعی دارد و ارزش‌های خاص آن طبقه و پایگاه را به نمایش می‌گذارد. معمولا انسان‌ها در اوقات فراغت به دنبال نمایش تصویری از خود هستند. این تصاویر مخصوصا در طبقات بالای اجتماعی دیده می‌شود مثل ثروتمندانی که عکس مسافرت‌های لاکچری خود را منتشر می‌کنند یا از مهمانی‌های پرطمطراق خود عکس می‌گذارند.

اثرات منفی این پدیده زمانی آشکار می‌شود که افراد، کیفیت زندگی روزمره خود را فدای داشتن نمادهای فراغتی خاص می‌کنند. چرا امروزه شرکتها محصولات و خدماتی ارائه می‌دهند که مصرف کننده مایل باشد از محصول و خدمت در جمع‌های مختلف رونمایی کند و خود را با آن محصول و خدمت به نمایش بگذارد. ما با داشتن یک محصول و خدمت خاص احساس بودن در یک طبقه اجتماعی می‌توانیم بکنیم هر چند که در واقعیت میلیونها سال نوری از آن طبقه اجتماعی فاصله داشته باشیم.

امروزه افراد سعی می‌کنند در فراغت‌هایی شرکت کنند که در طبقه اجتماعی خودشان نیست بلکه در طبقه اجتماعی است که تمایل دارند در آن حضور داشته باشند. انگار امروزه تئوری فرا طبقه فراغت در جریان است.

تعاریف مختلفی از فراغت وجود دارد. یکی از معتبرترین آن‌ها توسط انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی فراغت ارائه شده است. طبق تعریف انجمن بین المللی جامعه‌شناسی اوقات فراغت، فراغت مجموعه‌ای از اشتغالات است که فرد کاملا با رضایت خاطر خود برای استراحت، تفریح یا به منظور توسعه اطلاعات یا آموزش غبرانتفاعی و یا مشارکت اجتماعی داوطلبانه بعد از آزاد شدن از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آن می‌پردازد.

هدف این انجمن ترویج همکاری بین‌المللی در زمینه فعالیت‌های جامعه‌شناسی اوقات فراغت است.شناسایی مشکلات جامعه‌شناختی در این زمینه و سازماندهی پروژه‌های بین‌المللی در این حوزه از دیگر هدف‌های این انجمن می‌باشد.

کتابخانه‌هایی در دنیا وجود دارد که به جای کتاب می‌شود انسانی که داوطلبانه آنجا حضور دارد را انتخاب کنید تا به عنوان کتاب زنده به داستانش گوش دهید. این مکان‌ها به افراد کمک می‌کند با کسانی که به طور معمول ملاقات نمی‌کنند، صحبت کنند. این افراد تعصب، محرومیت اجتماعی و سوء استفاده اجتماعی را تجربه کرده‌اند و شرکت کنندگان می‌توانند سوالاتی از آن‌ها بپرسند تا درباره داستان آنها بیشتر بدانند. کتابخانه انسانی یا زنده یک سازمان و جنبش بین المللی است که برای نخستین بار در سال 2000 از کپنهاگ  دانمارک آغاز شد.

این فضا برای ایجاد یک چارچوب مثبت برای مکالمات طراحی شده است که می‌تواند کلیشه‌ها و تعصبات را از طریق گفت و گو به چالش بکشد. هدف آن ایجاد گفتمان و درک بین مردم است. داوطلبان از تمامی حوزه‌های زندگی هستند که تبعیض بر اساس نژاد، مذهب، میل جنسی، طبقه، هویت جنسی، جنسیت، سن، انتخاب شیوه زندگی، ناتوانی و جنبه های دیگر زندگی خود را تجربه کرده اند.

مردم در قرون وسطی در جنگ‌ها شرکت می‌کرده و خوی تجاوزکارانه و خشن خود را پنهان نمی‌کردند اما در حال حاضر این تمایلات را در خود پنهان می‌کنند. گذران اوقات فراغت جایگزینی برای همه ویژگی‌ها و خوی‌های سرکوب شده‌ای است که بر مردم تحمیل شده است. امروزه مردم از ریختن خون ابا دارند و آن را نشانه توحش می‌دانند اما با لذت به تماشای فیلمی می‌نشینند که در آن قهرمان فیلم ده‌ها نفر را سلاخی می‌کند یا در بازی رایانه‌ای شرکت می‌کنند که باید خون ده‌ها نفر را بریزند تا برنده بازی شوند یا مردم اکنون گلاویز شدن با یکدیگر را بی‌نزاکتی می‌دانند اما با آسایش خاطر با صرف مبالغی به تماشای مستقیم مسابقه بوکس می‌روند یا آن را به طور غیرمستقیم از طریق تلویزیون نگاه می‌کنند.

امروزه که زندگی انسان به دست نیروهای عقلانی است و افراد باید براساس قوانین دقیق اجتماعی عمل کنند. اوقات فراغت دقیقا همان چیزی است که فرد می‌تواند نوعی هیجان خودانگیخته بدوی غیرتأمل را در آن انجام دهد. برخی افراد علاقه‌های ذاتی به انجام برخی فعالیت‌های هیجان انگیز دارند و نمی‌توان این علاقه‌ها را در فرد سرکوب کرد. بهتر است با در نظر گرفتن امکانات و فراهم آوردن شرایطی به این نیازهای هیجان آور پاسخ داد.

اوقات فراغت تابع قاعده معمولی و غیرمعمولی شدن است به همین سبب بشر در عصر جدید خود به طور مداوم در پی ایجاد تنوع در اوقات فراغت است زیرا از یک نوع اوقات فراغت خسته می‌شود و نیاز به تفنن دارد. موضوعی که نوربرت الیاس آن را جامعه‌شناسی آرایشی یا به تعبیر دیگری از خود او جامعه‌شناسی فرآیند نامیده است. ورزش و اوقات فراغت از نظر الیاس جایگزینی برای همان خوی‌های سرکوب شده و آداب‌هایی است که بر مردم تحمیل شده است.

 از نظر الیاس ورزشی شدن و فراغتی شدن حاصل آرایش جدید نیروها در عصر حاضر است. وی در تحلیل فرایند ورزشی شدن جامعه جدید انگلستان می‌گوید که به وجود آمدن ورزش‌های جنبی از قبیل مشت‌زنی، شکار روباه، راگبی، کریکت و فوتبال مصادف است با تشکیل پارلمان در انگلستان و فرو نشستن مبارزه خصمانه اقوام بیگ و توری است. الیاس بیان می‌کند فراغت‌های امروزی  مبین نوعی تنش سرکوب شده‌اند که به این شکل بروز پیدا می‌کنند و جلوه‌های آن را می‌توان به روشنی دید. مانند تخریب مراکز ورزشی یا وسایل نقلیه عمومی به وسیله طرفداران تیم‌های رقیب، گلاویز شدن آن‌ها با یکدیگر و مانند آن‌ها که نشان دهنده همین تمایلات فرو خورده است.