اوقات فراغت

همراه با تغییرات شیوه زندگی در جهان امروز، اوقات فراغت به نیاز خاصی برای جوامع بشری تبدیل شده است. اوقات فراغت فقدان فشار و تعهد شغلی و استفاده خلاق از زمان است. اوقات فراغت یک تجربه درونی است که منجر به احساس تازه کردن و بهبودی می شود و روحیه افراد را افزایش می‌دهد. از نظر تورکیلدسن دارای سه جنبه کاربردی و اساسی است:

آرامش

کمتر کسی است که آرامش چندان اهمیتی برایش در زندگی نداشته باشد. یکی از راههایی که موجبات آرامش در زندگی را فراهم می‌کند، استفاده از اوقات فراغت است. فعالیتهایی مثل مدیتیشن  همراه با آرامش است. اما به صورت کلی اوقات فراغت می‌تواند هیجان افراد را تخلیه کند و احساس مفید بودن به افراد بدهد. هر فردی نیاز دارد در زمانهایی به فعالیتهایی بپردازد که خستگی را رفع کند و استراحت داشته باشد تا آرامش در روح و جسم فرد به وجود آید.

سرگرمی

یکی از جنبه‌های کاربردی اوقات فراغت، سرگرمی است. می‌توان در فراغت به فعالیت‌هایی پرداخت که موجبات لذت بردن را برای فرد فراهم می‎کند. هدف اصلی در سرگرمی فراهم شدن رضایت شخصی است. همچنین سرگرمی موجب بهبود کیفیت زندگی افراد می‎شود. بسیاری از فعالیتهای سرگرم‎کننده می‌تواند خلاقیت ذهن را فعال کند، شور و اشتیاق ایجاد کند.

پیشرفت

اوقات فراغت فرصت مناسبی برای رشد و پیشرفت افراد فراهم می‎کند. اوقات فراغت زمانی است که افراد می‎توانند به شناسایی و رشد استعدادهای خود بپردازند. همچنین اوقات فراغت می‌تواند موجبات رشد شخصیتی و اجتماعی افراد را با تعامل با افراد دیگر و تجربیات جدید فراهم کند.

در دوران ارشد که بودم درسی به صورت اختیاری برای دانشجویان گذاشته بودند. عنوانش این بود نظریه‌های اوقات فراغت. برایم عنوانش عجیب و جالب بود. کمی دو دوتا چهارتا کردم و تصمیم گرفتم بردارم تا کمی کنجکاویم را قلقلک داده باشم. کلاس‌هایش را شرکت کردم. چیزی که از کلاس یادم هست این بود که استاد دائم می‌گفت درس‌های بهتری می‌شد برایتان ارائه کرد و ...

بی توجه به حرف‌های استاد کتاب معرفی شده را خواندم، برایم جذاب بود و مشتاق شدم کتاب‌های بیشتری بخوانم. پس به انقلاب رفتم تا کتاب‌های این حیطه را بررسی کنم. کتاب‌های کمی وجود داشت اما یکی دو کتاب خریدم و خواندم. گذشت و گذشت تا اینکه ترم تمام شده بود و برای امتحان آماده می‌شدیم که خبردار شدیم استاد به علت مسئله مهمی مجبور به سفر به خارج شده است و سوالات را فرد دیگری طراحی می‌کند.

روز امتحان فرا رسید و ما هم سر جلسه منتظر رسیدن برگه‌های امتحانی بودیم. وقتی برگه را رویت کردیم همه برگشتیم و هم را نگاه کردیم با یک سوال مشترک. مگر امتحان احکام است؟ داستان این بود کتاب معرفی شده فصلی داشت به نام اوقات فراغت در اسلام که حدود ده صفجه داشت اما 80 درصد سوالات از همین ده صفحه طراحی شده بود. ما هم به ناچار مجبور بودیم بفهمیم معنی آیه فلان چیست یا این آیه از کیست؟

اما در میان سوالات یک سوال تا الان در ذهنم باقی مانده است. سوال این بود این سخن از کیست؟

وقتتان را به چهار بخش تقسیم کنید:

بخش اول برای خدا و ارتباط و راز و نیاز با او اختصاص دهید؛

بخش دوم را به تناسب توانایی‌هایتان صرف کار و تلاش کنید؛

بخش سوم را به برقراری ارتباط با دیگران و انس با افراد بپردازید؛

در بخش چهارم به تفریحات سالم و غیرحرام بپردازید.

و فرموده‌اند که با وجود بخش آخر، سه بخش دیگر تضمین می‌شود.

شاید از نظر بسیاری از افراد جمله فوقالعاده‌ای نباشد اما برای من انگار در زمان و مکان درستی ارائه شده بود. امتحان را رها کردم و مدتی به جمله فکر کردم که چطور بخش آخر تضمین‌کننده سه بخش دیگر است. به این فکر کردم که شاید این جمله را اگر فرد خارجی گفته بود بیشتر به آن توجه می‌کردم. گاهی اوقات بهتر است به چیزهایی که داریم بیشتر توجه کنیم...

راستش به نظر من جمله خوب و بد وجود ندارد بلکه تناسب جمله با روحیه، محیط، احساس و ... یک فرد است که می‌تواند جمله‌ای را خوب یا بد کند.

همراه با تغییرات شیوه زندگی در جهان امروز، اوقات فراغت به نیاز خاصی برای جوامع بشری تبدیل شده است. اوقات فراغت یک تجربه درونی است که منجر به احساس تازگی و بهبودی می‌شود و روحیه افراد را افزایش می‌دهد. اوقات فراغت فقدان فشار و تعهد شغلی و استفاده خلاق از زمان است که از نظر تورکیلدسن دارای سه جنبه کاربردی و اساسی است: آرامش، سرگرمی و پیشرفت.

آرامش: کمتر کسی است که آرامش چندان اهمیتی برایش در زندگی نداشته باشد. یکی از راههایی که موجبات آرامش در زندگی را فراهم می‌کند، استفاده از اوقات فراغت است. فعالیتهایی مثل مدیتیشن  همراه با آرامش است. اما به صورت کلی اوقات فراغت می‌تواند هیجان افراد را تخلیه کند و احساس مفید بودن به افراد بدهد. هر فردی نیاز دارد در زمانهایی به فعالیتهایی بپردازد که خستگی را رفع کند و استراحت داشته باشد تا آرامش در روح و جسم فرد به وجود آید.

این طبیعی است که افراد بعد از شرکت در فعالیت فراغتی احساس آرامش داشته باشند. فردی که به شهربازی می‌رود تا هیجان درونی خود را تخلیه کند. مطمئنا بعد از تخلیه هیجان آرامش به سراغ او می‌آید. اوقات فراغت فرصتی است که از زندگی پر کار امروز فاصله گرفت تا آرامش را تجربه کرد. بعد از یک هفته پرکار مثلا یک سفر می‌تواند به ما آرامش دهد یا حتی با رفتن به یک پارک می‌توان انرژی خود را تجدید کرد.

سرگرمی: یکی از جنبه‌های کاربردی اوقات فراغت، سرگرمی است. می‌توان در فراغت به فعالیت‌هایی پرداخت که موجبات لذت بردن را برای فرد فراهم می‎کند. هدف اصلی در سرگرمی فراهم شدن رضایت شخصی است. همچنین سرگرمی موجب بهبود کیفیت زندگی افراد می‎شود. بسیاری از فعالیتهای سرگرم‎کننده می‌تواند خلاقیت ذهن را فعال کند، شور و اشتیاق ایجاد کند.

اگر خود را به کارهایی که دوست دارید سرگرم نکنید، مجبور خواهید بود به فعالیت‌هایی بپردازید که دوست ندارید. در کوتاه مدت و بلندمدت سرگرم شدن به فعالیتهای مورد علاقه روی کیفیت زندگی فردی و کاری افراد تأثیر می‌گذارد. به قول راس اوقات فراغت شغل نیست، یک پادزهر برای زندگی کاری است و مهم است که با آن بتوانید کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشید.

پیشرفت: اوقات فراغت فرصت مناسبی برای رشد و پیشرفت افراد فراهم می‎کند. اوقات فراغت زمانی است که افراد می‎توانند به شناسایی و رشد استعدادهای خود بپردازند. همچنین اوقات فراغت می‌تواند موجبات رشد شخصیتی و اجتماعی افراد را با تعامل با افراد دیگر و تجربیات جدید فراهم کند. اوقات فراغت بستری برای پیشرفت است. جمله برتی فوربس بهترین توضیح برای جنبه پیشرفت فراغت است:

اگر می‌خواهی به تو بگویم که یک جوان در زندگی چقدر پیشرفت خواهد کرد... به من بگو عصر و غروبش را به چه می‌گذراند!

تورستن وبلر در تئوری طبقه فراغت خود بیان می‌کند تجمع ثروت سبب می‌شود که طبقه فراغت به لحاظ ساختار و عملکرد توسعه یابد و موجب تمایز درون طبقاتی می‌شود. با اینکه این تئوری متعلق به سال 1899 است اما امروزه همچنان مردم از فراغت به عنوان ابزاری برای نمایش طبقه اجتماعی خود استفاده می‌کنند و این کار را با خریدها و استفاده از محصولات و خدمات خاص نشان می‌دهند. اوقات فراغت نمادی آشکار و بیرونی از یک طبقه اجتماعی دارد و ارزش‌های خاص آن طبقه و پایگاه را به نمایش می‌گذارد. معمولا انسان‌ها در اوقات فراغت به دنبال نمایش تصویری از خود هستند. این تصاویر مخصوصا در طبقات بالای اجتماعی دیده می‌شود مثل ثروتمندانی که عکس مسافرت‌های لاکچری خود را منتشر می‌کنند یا از مهمانی‌های پرطمطراق خود عکس می‌گذارند.

اثرات منفی این پدیده زمانی آشکار می‌شود که افراد، کیفیت زندگی روزمره خود را فدای داشتن نمادهای فراغتی خاص می‌کنند. چرا امروزه شرکتها محصولات و خدماتی ارائه می‌دهند که مصرف کننده مایل باشد از محصول و خدمت در جمع‌های مختلف رونمایی کند و خود را با آن محصول و خدمت به نمایش بگذارد. ما با داشتن یک محصول و خدمت خاص احساس بودن در یک طبقه اجتماعی می‌توانیم بکنیم هر چند که در واقعیت میلیونها سال نوری از آن طبقه اجتماعی فاصله داشته باشیم.

امروزه افراد سعی می‌کنند در فراغت‌هایی شرکت کنند که در طبقه اجتماعی خودشان نیست بلکه در طبقه اجتماعی است که تمایل دارند در آن حضور داشته باشند. انگار امروزه تئوری فرا طبقه فراغت در جریان است.

تعاریف مختلفی از فراغت وجود دارد. یکی از معتبرترین آن‌ها توسط انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی فراغت ارائه شده است. طبق تعریف انجمن بین المللی جامعه‌شناسی اوقات فراغت، فراغت مجموعه‌ای از اشتغالات است که فرد کاملا با رضایت خاطر خود برای استراحت، تفریح یا به منظور توسعه اطلاعات یا آموزش غبرانتفاعی و یا مشارکت اجتماعی داوطلبانه بعد از آزاد شدن از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آن می‌پردازد.

هدف این انجمن ترویج همکاری بین‌المللی در زمینه فعالیت‌های جامعه‌شناسی اوقات فراغت است.شناسایی مشکلات جامعه‌شناختی در این زمینه و سازماندهی پروژه‌های بین‌المللی در این حوزه از دیگر هدف‌های این انجمن می‌باشد.

مردم در قرون وسطی در جنگ‌ها شرکت می‌کرده و خوی تجاوزکارانه و خشن خود را پنهان نمی‌کردند اما در حال حاضر این تمایلات را در خود پنهان می‌کنند. گذران اوقات فراغت جایگزینی برای همه ویژگی‌ها و خوی‌های سرکوب شده‌ای است که بر مردم تحمیل شده است. امروزه مردم از ریختن خون ابا دارند و آن را نشانه توحش می‌دانند اما با لذت به تماشای فیلمی می‌نشینند که در آن قهرمان فیلم ده‌ها نفر را سلاخی می‌کند یا در بازی رایانه‌ای شرکت می‌کنند که باید خون ده‌ها نفر را بریزند تا برنده بازی شوند یا مردم اکنون گلاویز شدن با یکدیگر را بی‌نزاکتی می‌دانند اما با آسایش خاطر با صرف مبالغی به تماشای مستقیم مسابقه بوکس می‌روند یا آن را به طور غیرمستقیم از طریق تلویزیون نگاه می‌کنند.

امروزه که زندگی انسان به دست نیروهای عقلانی است و افراد باید براساس قوانین دقیق اجتماعی عمل کنند. اوقات فراغت دقیقا همان چیزی است که فرد می‌تواند نوعی هیجان خودانگیخته بدوی غیرتأمل را در آن انجام دهد. برخی افراد علاقه‌های ذاتی به انجام برخی فعالیت‌های هیجان انگیز دارند و نمی‌توان این علاقه‌ها را در فرد سرکوب کرد. بهتر است با در نظر گرفتن امکانات و فراهم آوردن شرایطی به این نیازهای هیجان آور پاسخ داد.

اوقات فراغت تابع قاعده معمولی و غیرمعمولی شدن است به همین سبب بشر در عصر جدید خود به طور مداوم در پی ایجاد تنوع در اوقات فراغت است زیرا از یک نوع اوقات فراغت خسته می‌شود و نیاز به تفنن دارد. موضوعی که نوربرت الیاس آن را جامعه‌شناسی آرایشی یا به تعبیر دیگری از خود او جامعه‌شناسی فرآیند نامیده است. ورزش و اوقات فراغت از نظر الیاس جایگزینی برای همان خوی‌های سرکوب شده و آداب‌هایی است که بر مردم تحمیل شده است.

 از نظر الیاس ورزشی شدن و فراغتی شدن حاصل آرایش جدید نیروها در عصر حاضر است. وی در تحلیل فرایند ورزشی شدن جامعه جدید انگلستان می‌گوید که به وجود آمدن ورزش‌های جنبی از قبیل مشت‌زنی، شکار روباه، راگبی، کریکت و فوتبال مصادف است با تشکیل پارلمان در انگلستان و فرو نشستن مبارزه خصمانه اقوام بیگ و توری است. الیاس بیان می‌کند فراغت‌های امروزی  مبین نوعی تنش سرکوب شده‌اند که به این شکل بروز پیدا می‌کنند و جلوه‌های آن را می‌توان به روشنی دید. مانند تخریب مراکز ورزشی یا وسایل نقلیه عمومی به وسیله طرفداران تیم‌های رقیب، گلاویز شدن آن‌ها با یکدیگر و مانند آن‌ها که نشان دهنده همین تمایلات فرو خورده است.

از نظر آقای تورکیلدسن عواملی که بر نوع انتخاب افراد از چگونگی صرف زمان در هنگام فراغت تأثیر می­‌گذارند، بسیارند. دسته­ اول این عوامل به خود فرد ارتباط دارند: اینکه فرد در چه مرحله‌­ای از زندگی قرار دارد، نیازهایش کدامند، دارای چه علایقی است، نگرش‌­هایش کدامند، چه توانایی‌­هایی دارد، شرایط رشدش چگونه بوده است و چه شخصیتی دارد.
دسته­ دوم این عوامل به محیط و شرایطی مرتبط می­‌شود که فرد در آن­‌ها قرار دارد: بافت اجتماعی که فرد نیز جزئی از آن است، زمانی که در اختیار دارد، و نیز شغل و درآمدش که تورکیلدسن از آن با عنوان عوامل اجتماعی و محیطی یاد می‌­کند.

دسته­ سوم این عوامل نیز به موقعیت­‌ها و خدماتی که در اختیار فرد قرار دارند؛ از جمله منابع، تسهیلات، برنامه­‌ها، فعالیت­‌ها و نحوه­ مدیریت آن­‌ها مربوط می‌شود. هر سه دسته اهمیت دارند اما یک دسته نقش مهمتری ایفا می‌کند. به نظرتان دسته مهمتر کدام می‌تواند باشد؟

شاید برای شما هم پیش آمده باشد که فکر کنید برای موفق شدن فقط و فقط باید سخت کار کرد. برای خود من پیش آمده است. زمانی فکر می‌کردم باید فقط کارهایی را انجام دهم که خروجی ملموسی برای من داشته باشد. نمی‌دانم علمم را زیاد کند، تجربه‌ام را بیشتر کند یا مهارتم را افزایش دهد و ... اما به مرور فهمیدم نه نمی‌شود، یک جای این نوع زندگی می‌لنگد. آن زمان دائم خود را مشغول نگه می‌داشتم اما می‌دیدم با اینکه سعی می‌کردم حتی وارد مشغولیت‌هایی شوم که مورد علاقه من هم است باز هم یک خستگی درونم وجود داشت و آن کیفیت کاری لازم را ندارم.

آن زمان بود که فهمیدم قاعده این دنیا خیلی دو دو تا چهار تا کردن نیست. برخی اوقات باید بدون حساب و کتاب زندگی کرد. تازه بعد از این خیلی از خروجی‌های زندگی هم ناملموس است. تازه آن زمان هم که فقط به کار و مشغولیت‌های آن می‌پرداختم برخی اوقات نگاه که می‌کردم متوجه می‌شدم که درست است که به تفریحی نپرداخته‌ام اما یک پرتی هم داخل کارهایم وجود دارد. پرتی‌هایی بین کار که شاید مجموعش را نگاه می‌کردم یک تا دو ساعت و گاهی بیشتر می‌شد. خب چه کاری بود من می‌کردم، اگر قرار است یک ساعت تا دو ساعت از وقتم برود چرا این وقت به فراغت، سرگرمی و تفریح نرود تا حالم را بیشتر خوب کند.

نیازی نیست تفریح لاکچری باشد، نیازی نیست پر هزینه باشد فقط باید حال دل شما را خوب کند. اگر بهانه می‌آورید که الان وقتش نیست، در حال حاضر شرایط خوبی ندارم و ... مطمئن باشید در شرایط خوب هم به تفریح نمی‌پردازید و آن زمان هم بهانه‌های خود را دارید.

یادتان باشد کار و تفریح لازم و ملزوم یکدیگرند. هر چه قدر کار می‌کنید به تفریح هم نیاز دارید. قاعده زندگی این است: سخت کار کن و به اندازه‌اش هم تفریح کن.

واکنش مخالف یعنی میل انسان به بازپس گیری اختیار خود برای انجام دادن فعالیت‌هایی که آزادانه انتخاب کرده ولی اکنون با تهدید مواجه شده یا در آستانه حذف قرار گرفته است. در شرایط واکنش مخالف، رفتار حذف شده یا تهدید شده شکلی جذاب‌تر برای فرد پیدا می‌کند و به همین دلیل فرد انگیزه دارد که موانع یا تهدیدات را از میان بردارد و باز به آن رفتار بپردازد. به صورت کلی زمانی که فرد از شرکت در فعالیتی که انتخاب کرده محروم می‌ماند احتمال واکنش مخالف زیاد می‌شود.

برای مثال آرش برای آخر هفته خود می‌تواند از بین رفتن به شهربازی و رفتن به استادیوم برای تماشای مسابقه و رفتن به خانه دوستش در کیش با هواپیما یکی را انتخاب کند. آرش همه این موارد را دوست دارد و همه این فعالیت‌ها موجبات رضایت او را به وجود می‌آورد. او در نهایت تصمیم به رفتن به خانه دوستش می‌گیرد اما در آخر هفته با کنسلی پروازش مواجه می‌شود. او به رغم جذابتی که دو گزینه دیگر همچنان برایش دارند تصمیم دارد هر جور که شده بتواند خود را به منزل دوستش برساند و آخر هفته با او باشد. او بلیط‌های دیگر پروازها را چک می‌کند، راه‌های دیگر حمل و نقلی را نگاه می‌کند و اصرار برای رفتن به کیش دارد.

ممکن است انسان‌ها پس از چندبار تلاش ناموفق برای از میان برداشتن مانع به تدریج باور کنند که نتیجه خارج از کنترل آن‌ها است و آن زمان احساس درماندگی به سراغ فرد می‌آید و فرد می‌تواند به مرور دچار درماندگی آموخته شده شود.

در برخی از موارد انسان‌ها بدون کامل کردن اطلاعات خود در زمینه یک فعالیت، تصمیم به حضور در یک فعالیت می‌گیرند. معمولا جذابیت پیام ارائه شده نقش به سزایی برای حضور در فعالیت دارد. رسانه‌ها سعی می‌کنند با تحریک هیجان افراد و پرزرق و برق نشان دادن فعالیت، آن‌ها را به حضور در قعالیت ترغیب کنند.

به عنوان مثال بسیاری از افراد با دیدن یک فعالیت فراغتی مانند ورزش مهیج اسکیت که در رسانه به صورت جذاب و پرهیجان ارائه می‌شود تصمیم به خریدن وسایل ورزش اسکیت و انجام ورزش اسکیت می‌کنند.