اوقات فراغت

اوقات فراغت توسط محققان و اندیشمندان مختلف به اشکال مختلفی تقسیم‌بندی شده است. هر انسانی دارای اوقات فراغت خاصی است که متناسب با جنسیت، سن و عوامل فردی و محیطی او می‌باشد. یکی از تقسیم‌بندیهای مهم اوقات فراغت براساس مکان گذران اوقات فراغت شکل گرفته است. زمانی که از قید مکان صحبت می‌کنیم منظور این است که مکان یا جایی که فعالیتهای فراغتی در آن انجام می‌گیرند، تعیین‌کننده اصلی در تصمیم‌گیری و چگونگی گذران اوقات فراغت است. برخی محققان، اوقات فراغت براساس مکان را به دو بخش تقسیم می‌کنند:

1- گذران اوقات فراغت در منزل: این نوع فراغت با تماشای تلویزیون، گوش دادن به رادیو، مطالعه، دیدار اقوام و نظایر آن سپری می‌شود. در واقع ویژگی اصلی این نوع فراغت، بودن در منزل است.

2- گذران اوقات فراغت در خارج از منزل: این نوع فراغت طیف وسیعی از فعالیتها، از ورزش گرفته تا بازدید از اماکن تفریحی یا تاریخی، رفتن به تئاتر، موزه و سینما را شامل می‌شود. ویژگی اصلی این نوع فراغت، گذران فراغت در مکانی بیرون از منزل است.

انتخاب مکان فراغت بستگی به عوامل زیادی مثل امکانات و فناوری و ... دارد که ما برای گذران اوقات فراغت درون منزل را انتخاب کنیم یا بیرون از منزل را ترجیح دهیم. به عنوان مثال زمانی که اماکن تفریحی خوبی در دسترس ما باشد، رفتن به بیرون را شاید ترجیح دهیم مانند زمانی که پارک خوبی در نزدیکی محل سکونت ما باشد. اما در عکس این مورد زمانی که ما امکانات تفریحی مناسبی درون منزل داشته باشیم ترجیح دهیم با امکانات مفرحی که درون منزل داریم، اوقات خود را سپری کنیم.

زمانی که ما گوشی هوشمندی داریم که انواع برنامه‌ها و بازیهای مختلف روی آن وجود دارد شاید ترجیح دهیم در گوشی خود زمان خود را بگذرانیم اما فردی که گوشی ساده‌ای دارد و امکانات فرح‌بخشی برای فراغت درون منزل ندارد ترجیح می‌دهد بیرون از منزل اوقات خود را سپری کند.

اما مولفه اصلی تأثیرگذار بر انتخاب مکان، زمان می‌باشد. در واقع میزان زمان فراغتی که در اختیار انسان قرار دارد، تعیین کننده مکان استفاده نیز هست. هر چه زمان بیشتری در اختیار باشد، ابعاد گذران اوقات فراغت گسترده‌تر می‌شود. البته به شرایط دیگر مورد نیاز هم این امر بستگی دارد اما به عنوان مثال مادری که بین کارهای خانه، ده دقیقه وقت فراغت پیدا کرده است نمی‌تواند در این زمان کوتاه به بیرون برود و به نوعی مجبور است در خانه این زمان کوتاه را سپری کند.

گروه دیگری از محققان، اوقات فراغت براساس بعد مکانی را به سه حوزه تقسیم می‌کنند:

انسان‌های زیادی اوقات فراغت را تعریف کرده‌اند. محققان و پژوهشگران مختلفی معنی اوقات فراغت را از نظر خود ارائه داده‌اند. اما مفهوم واقعی اوقات فراغت چیست؟

مکس کاپلان (Max Kaplan) در کتاب فراغت خود نوشته است فراغت شامل فعالیتها و تجارب نسبتا خودجوشی است که در زمان آزاد فرد اتفاق می‌افتد و به لحاظ روانشناختی خاطرات خوبی را برای فرد تداعی می‌کند و دامنه وسیعی از مشارکتها را در بر می‌گیرد. همچنین موقعیت‌هایی را برای تفریح، رشد شخصیتی و کمک به دیگران مهیا می‌کند.

برایت بیل (Bright Bill) فراغت را زمان بیکاری با آزادی عمل معرفی می‌کند که فرد برای استراحت یا انجام آنچه که دلخواه اوست، آزاد باشد. او بیان می‌کند فراغت زمانی است که احساس مسئولیت در آن به پایین‌ترین سطح خود می‌رسد. بنابراین فراغت زمانی اتفاق می‌افتد که حداقل احساس اجبار وجود داشته باشد و آن را به دلخواه و انتخاب خود مورد استفاده قرار می‌دهیم.

واژه فراغت دارای معانی جنبی و ضمنی زیادی است و همین موضوع موجب تصور و ادراک متفاوت افراد شده و تضادهایی را به وجود می‌آورد. اگرچه تعاریف یکسان و منسجم از اوقات فراغت و جنبه‌های آن وجود ندارد اما تقریبا یک موافقت عمومی در مورد ماهیت و عملکرد اوقات فراغت وجود دارد. در نتیجه برای تعریف مختصر فراغت می‌توان چنین بیان کرد: فراغت آن بخش از زمان فرد است که انسان مقید به انجام فعالیتهایی برای پاسخ به نیازهای زیستی و امرار معاش نیست و می‌تواند به شکل آزاد و اختیاری به فعالیتهای انتخاب کرده خود بپردازد.

فراغت را می‌توان در سه رویکرد مختلف تعریف کرد:

1- فراغت به عنوان زمان

فراغت زمانی است که فعالیتی را که دوست داریم، انتخاب کنیم و انجام دهیم. چارلز برایت دو عنصر مشترک را به عنوان زمان با هم ادغام می‌کند و بیان می‌کند فراغت به عنوان زمان قابل محاسبه و کمیت‌پذیر است. با بررسی مدت زمان فعالیتهای فراغتی افراد می‌توان آن را محاسبه کرد و با مقایسه آن با گروههای اجتماعی و افراد دیگر آن را می‌توان کاملا کمیت‌پذیر کرد. پائول وایز (Paul Wise) درباره این موضوع بیان می‌کند فراغت را بخشی از وقت روزانه می‌داند که برای نیازهای ضروری به کار گرفته نمی‌شود.

2- فراغت به عنوان فعالیت

فراغت‌های مختلفی در دنیا وجود دارد که هر شخص می‌تواند به انتخاب خود در برخی از آنها شرکت کند. یک اوقات فراغت یکسان می‌تواند برای یک فرد ارزش بالایی داشته باشد و برای نفر دیگری ارزش پایینی داشته باشد. ارزشی که هر فراغت دارد به متغیرهای زیادی وابسته است مثل زمان و مکان و عوامل فردی و محیطی و ...

ممکن است شما به انجام ورزش علاقمند باشید و ارزش بسیار بالایی برای انجام این فعالیت قائل باشید اما در صبح زود هیچ علاقه‌ای به ورزش کردن نداشته باشید اما برای فرد دیگر ورزش در صبح اینقدر ارزش دارد که روحیه و نشاط کل روز خود را از ورزش صبح خود بگیرد. در بسیاری اوقات پیش می‌آید که فراغت مورد علاقه شما در یک زمان به فراغتی بی‌ارزش تبدیل شود. زمانی شما در طبقه اجتماعی ضعیف جامعه هستید خوردن یک فلافل برای شما شاید بسیار لذتبخش باشد اما وقتی شما در زندگیتان پیشرفت کردید و در طبقه اجتماعی مرفه قرار گرفته‌اید آیا خوردن فلافل هنوز هم برای شما لذت سابق را دارد. شاید خوردن بهترین غذای دنیا هم دیگر آن لذت گذشته فلافل را در شما ایجاد نکند.

در خانه شاید دیدن فیلم یک فعالیت رضایتمند برای شما باشد اما آیا زمانی که در بیرون خانه حضور دارید و به فعالیتهای فراغتی بهتر دسترسی دارید همچنان دیدن فیلم آن رضایت درون منزل را برای شما ایجاد می‌کند. اگر شما در شهر ارومیه به دنیا بیایید احتمالا در بین ورزشها، والیبال ارزش بالاتری برای شما دارد اما در زابل یا بوشهر، والیبال آن ارزش را برای افراد متولد این شهرها نخواهد داشت. بسیاری از فعالیتها در برخی  مکانها و زمانها ارزش بالایی دارند اما در برخی مکانها و زمانهای دیگر فعالیتی بی‌ارزش محسوب می‌شوند.

چیزی که ما نام آن را پارادوکس ارزش در فراغت می‌گذاریم. در برخی اوقات ارزش به کمیاب بودن آن فعالیت مربوط می‌شود. مثل زمانی که شما وضعیت اقتصادی مناسبی ندارید و در این شرایط یکبار رفتن به شهربازی برای شما لذتبخش است یا خوردن ساندویج مورد علاقه بسیار حس رضایتمندی در شما به وجود می‌آورد اما فردی که در وضعیت اقتصادی مطلوب قرار دارد ده بار رفتن به شهربازی در ماه هم رضایتمندی را در او به وجود نمی‌آورد.

در برخی زمان‌های دیگر ارزش به فراوانی فعالیت بستگی دارد. مثلا ورزشی به نام پیکلبال در ایران فعالیتی بی‌ارزش برای بسیاری افراد محسوب می‌شود چرا که در شهرهای ما این ورزش انجام نمی‌شود. برخلاف آن ورزش فوتبال در بسیاری از شهرهای ما فعالیتی باارزش و مورد علاقه محسوب می‌شود چرا که افراد زیادی به ورزش فوتبال می‌پردازند.

به من بگویید اوقات فراغت خود را چگونه می‌گذرانید تا بگویم شما چه شخصیتی دارید و فرزندانتان را چگونه تربیت می‌کنید.

همراه با تغییرات شیوه زندگی در جهان امروز، اوقات فراغت به نیاز خاصی برای جوامع بشری تبدیل شده است. اوقات فراغت فقدان فشار و تعهد شغلی و استفاده خلاق از زمان است. اوقات فراغت یک تجربه درونی است که منجر به احساس تازه کردن و بهبودی می شود و روحیه افراد را افزایش می‌دهد. از نظر تورکیلدسن دارای سه جنبه کاربردی و اساسی است:

آرامش

کمتر کسی است که آرامش چندان اهمیتی برایش در زندگی نداشته باشد. یکی از راههایی که موجبات آرامش در زندگی را فراهم می‌کند، استفاده از اوقات فراغت است. فعالیتهایی مثل مدیتیشن  همراه با آرامش است. اما به صورت کلی اوقات فراغت می‌تواند هیجان افراد را تخلیه کند و احساس مفید بودن به افراد بدهد. هر فردی نیاز دارد در زمانهایی به فعالیتهایی بپردازد که خستگی را رفع کند و استراحت داشته باشد تا آرامش در روح و جسم فرد به وجود آید.

سرگرمی

یکی از جنبه‌های کاربردی اوقات فراغت، سرگرمی است. می‌توان در فراغت به فعالیت‌هایی پرداخت که موجبات لذت بردن را برای فرد فراهم می‎کند. هدف اصلی در سرگرمی فراهم شدن رضایت شخصی است. همچنین سرگرمی موجب بهبود کیفیت زندگی افراد می‎شود. بسیاری از فعالیتهای سرگرم‎کننده می‌تواند خلاقیت ذهن را فعال کند، شور و اشتیاق ایجاد کند.

پیشرفت

اوقات فراغت فرصت مناسبی برای رشد و پیشرفت افراد فراهم می‎کند. اوقات فراغت زمانی است که افراد می‎توانند به شناسایی و رشد استعدادهای خود بپردازند. همچنین اوقات فراغت می‌تواند موجبات رشد شخصیتی و اجتماعی افراد را با تعامل با افراد دیگر و تجربیات جدید فراهم کند.

واژه تفریح معادل کلمه Recreation انگلیسی می‌باشد که به معنای کار جدیدی کردن یا از نو خلق کردن می‌باشد. این کلمه در فارسی از ریشه لغوی فرح به معنای شادی و شادمانی و سرور می‌باشد و در فرهنگ عمید به معنی خوشی و شادمانی کردن آمده است. دهخدا هم آن را به معنای فرح و خوشی و عیش و تماشا و تفرج و گشت و لهو و بازی تعریف کرده است.

واژه تفریح اغلب با اوقات فراغت همراه می‌باشد. در واقع اوقات فراغت را اگر ظرفی بزرگ تصور کنیم، انواع فعالیت‌های تفریحی مظروف آن می‌باشند.

فعالیت‌های تفریحی بسیار متنوع و گوناگون هستند و هر کدام به نوعی می‌توانند در پر کردن و غنی‌سازی اوقات فراغت افراد متناسب با ذوق، سلیقه و توانمندی‌های آنان موثر باشند. هر کجا که صحبت از اوقات فراغت به میان می‌آید، تفریح نیز همان جا خودنمایی کرده و مطرح می‌گردد تا جایی که در قالب بیان مفهوم فراغت اغلب به تعاریف و مفاهیمی از تفریح برخورد می‌کنیم.