هر فعالیتی در زندگی ما پیامدی دارد. اوقات فراغت و فعالیتهای فراغتی هم از این قاعده مستثنی نیست و پیامدهایی در زندگی ما دارد. محققین و متخصصان همیشه به این موضوع اشاره داشته‌اند که اوقات فراغت مانند شمشیر دولبه است که در صورت استفاده مناسب از آن تأثیرات مثبتی در زندگی فرد خواهد داشت. در این بخش به بررسی رابطه بین شرکت در فعالیتهای فراغتی و کارکردهای مثبت آن در زندگی افراد می‌پردازیم.
۱- کارکردهای جسمانی اوقات فراغت
از نخستین فواید شرکت در فعالیت های فراغتی، دستیابی به سلامت جسمانی است. استراحت و تجدید قوا که در اوقات فراغت به وجود می‌آید برای حفظ سلامت و کارایی بدن امری ضروری است.
انسان وقتی به شکل مستمر با محرک واحدی سر و کار داشته باشد؛ به لحاظ روانی از آن خسته و خواستار تغییر آن می شود. استفاده از اوقات فراغت کمک می‌کند تا فرد هم قوای جسمانی خود را تجدید کند و هم ضریب موفقیت و کارآمدی خود را در فعالیتهای دیگرش افزایش دهد. هنگامی که فرد از انجام کارهای روزانه و تکراری خسته می‌شود؛ بهترین کار، برنامه ریزی برای اوقات فراغت است. به این ترتیب قوای جسمانی خود را در این زمان بازسازی می‌کند و ضریب موفقیت و کارآمدی وی نیز در فعالیتهای آتی افزایش پیدا می‌کند.
سلامتی انسان تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. این عوامل عبارتند از: وراثت، محیط زیست، مراقبت‌های پزشکی و سرانجام شیوه یا سبک زندگی. سبک زندگی مجموعه خصوصیات، الگوهای عادی و ویژگیهای رفتار انسان را در برمی گیرد. سبک زندگی اکتسابی است و در تمام ابعاد زندگی زیستی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی انسان قابل مشاهده است. عادات خواب و استراحت، فعالیت جسمانی و ورزشی، تفریح و فعالیت های سرگرم کننده و نشاط آور از جمله مواردی هستند که نقش مهمی در تعیین سبک زندگی افراد دارند. داشتن چنین الگوهایی در کسب زندگی ابتدا سبب بهبود شرایط جسمانی و افزایش مقاومت در برابر بیماری‌ها می شود و سپس اینکه سلامت عمومی و تندرستی را برای فرد به همراه دارد.
2- کارکردهای اجتماعی فراغت
انسانها موجوداتی اجتماعی هستند. همکاری و تعامل با دیگران علاوه بر اینکه در رفع نیازهای فیزیولوژیک (مانند نیاز به غذا، استراحت و پناهگاه کمک کرده؛ نیاز به احترام، مشارکت و پذیرفته شدن را نیز در آنها ارضا می‌کند. شرکت در فعالیتهای تفریحی و ارتباط هرچه بیشتر با سایر افراد اجتماع، مساله شهروندی و مراودات اجتماعی را تقویت می‌کند. شرکت در اوقات فراغت یک تمرین زندگی اجتماعی می‌باشد.
از مهم ترین ویژگیهای فعالیتهای اوقات فراغت، انجام دادن برنامه های گروهی و دسته جمعی است. این نوع فعالیت‌ها، عاملی است برای تمرین زندگی اجتماعی که سبب رشد اجتماعی افراد می شود. در این نوع فعالیت‌ها، فرد با جمع آشنا شده و دوستانی تازه می‌یابد و از زندگی فردی رها می‌شود. فرد در برنامه‌های دسته‌جمعی با قبول وظایف مختلف مسئولیت‌پذیر تر شده و شهروند بهتری برای اجتماع خود خواهد بود.
با وجود اینکه برخی افراد تمایل دارند اوقات فراغت خود را با انجام فعالیتهای انفرادی نظیر تماشای تلویزیون یا ورزش‌های انفرادی پر کنند؛ اما همان طور که گفته شد، تنها از طریق کار گروهی است که انسانها می‌توانند با دیگران تعامل ثمربخش داشته باشند و از مزایای اجتماعی فراغت بهره‌مند شوند. فعالیتهای گروهی به علاوه بر آنچه گفته شد به شرکت کنندگان کمک می‌کند تا نیاز به تعلق و وابستگی را در خود ارضا کنند. همچنین کارهای گروهی سبب ارتباط و همبستگی بین اعضای یک گروه می‌شود.
چندی پیش از دوستی که زیاد اهل اجتماع و گروه نبود، دلیل پیوستنش به یک گروه را پرسیدم. او در جواب از دوری از خانواده و نیاز به حس تعلق به جمع خاصی صحبت کرد. ما در زندگی نیاز داریم به گروهی یا مجموعه‌ای حس تعلق داشته باشیم. همچنین تفریحات سالم و تعاملات اجتماعی ناشی از آن، احساس غربت، دلتنگی، انزوا و حس برتری نژادی و نژادپرستی را کاهش می‌دهد و به ایجاد اتحاد و یگانگی فرهنگی کمک می‌کند.
صاحب‌نظران و متخصصان امور خانواده معتقدند؛ فعالیت های فراغتی با استواری پایه‌های زندگی و روابط خانوادگی ارتباط نزدیکی دارد. گذران فراغت به همراه اعضای خانواده، صمیمیت و یگانگی خانواده را بیشتر کرده و سبب بهبود رابطه والدین و فرزندان می‌شود. نه تنها خانواده بلکه شرکت در فعالیتهای فراغتی مشترک به همراه همکاران هم صمیمیت و یگانگی سازمان را بیشتر خواهد کرد. دوستی که مسئولیت ارشد یکی از سازمانهای کشور را بر عهده دارد بیان می‌کرد ما در زمانی از سال فعالیت فراغت مشترکی برای کارکنان خود داریم و بعد از برگشت از فعالیت بسیاری از مشکلات و تعارضات میان افراد خود به خود از بین می‌رود.
۳- کارکردهای عاطفی فراغت
همان طور که می‌دانیم؛ انسان ها اغلب تمایل دارند در فعالیت های سرگرم کننده شرکت کنند. این انگیزه و تمایل به عوامل مختلفی بستگی دارد و این عوامل کاملا عاطفی هستند. ممکن است فردی از دیدن ورزشی هیجان انگیز احساس رضایت کند؛ در حالی که فرد دیگر از فعالیتی چون باغبانی یا کارهای فنی احساس رضایت داشته باشد.
هر فردی می تواند نگرش خاص خود را نسبت به فراغت داشته باشد. این نگرش ممکن است نسبت به فراغت، یا نسبت به یک فعالیت خاص باشد؛ برای نمونه ممکن است فردی به سفر علاقه مند باشد اما از ورزش لذت نبرد یا کسی به شنا علاقه داشته باشد اما از پیاده روی در طبیعت لذت نبرد. نگرش افراد نسبت به فراغت به ویژگیهای روانی، شخصیتی یا تجربه مشارکت در فعالیت های خاص بستگی دارد. مثلا کسی که به طبیعت علاقه مند است، به فعالیت هایی نمی پردازد که به طبیعت آسیب وارد می‌کنند.
۴- کارکردهای روان شناختی فراغت
سنجش کارکردها و فواید روانی فراغت، عملی چالش برانگیز است. با این حال مقیاسی تحت عنوان «رجحان های تجربه تفریحی» (REP) برای سنجش فواید روانی شرکت در تفریحات مختلف که در هوای آزاد انجام می‌شود؛ تدوین شده است. اولویت‌ها، تجربه‌ها و خود تفریح مشخص کننده فواید روانی است. از تخلیه هیجان و آرامش تا بهبود روحیه و کسب عزت نفس از فواید عمومی روانی فراغت می‌باشد.
براساس یکی از مکتب‌های فکری روان شناسی، انگیزه رفتارهای انسان تلاش برای رفع نیازهای خاص است؛ همان طور که آبراهام مازلو، روان شناس آمریکایی، سلسله مراتبی را تدوین کرد تا نشان دهد؛ انسان ها با چه ترتیبی و بر چه اساس در پی نیازهای خویش هستند. وی معتقد بود انسان ها پس از نیاز فیزیولوژیک به تدریج به سمت سطوح بالای سلسله مراتب در نهایت به جستجوی کشف و استفاده از استعداد توانایی های بالقوه خود می پردازند که به آن «خودشکوفایی» گفته می‌شود. واضح است که فراغت یکی از ابزارهای مهم دستیابی به خودشکوفایی است.
برای یک زندگی سعادتمندانه، سلامت جسمانی و روانی لازم و ملزوم یکدیگرند. برای تأمین سلامت روانی، فعالیت های متعددی را باید انجام داد از جمله فراهم آوردن شرایط لازم برای تخلیه برخی از فشارهای روانی که در زمان اشتغال به انسان وارد می شود. اگر انسان در طول دوره اشتغال مجبور به تحمل شرایط و اشخاصی باشد که برای او آزاردهنده هستند، در دوره فراغت می تواند ناراحتی های حاصل از تحمل آنها را به اشکال گوناگون از جمله هم صحبتی با افراد مورد علاقه خویش کنترل کند. اگر فرصت لازم برای تخلیه چنین فشارهایی فراهم نشود؛ ممکن است تحمل طولانی مدت آنها به نوعی تعادل روانی انسان را تهدید کند. ژوفردومازیه معتقد است: نخست نتیجه ای که از فراغت حاصل می شود؛ دستیابی به آرامش و آسایش و جلوگیری از صدمات جسمی و روانی است.
همچنین صاحب نظران بر این عقیده اند که تأثیرات مخرب یأس در انسان به مراتب بیشتر از خود شکست است. کسی در برابر شکست تسلیم می‌شود که به توانایی ها و نیروهای درونی خودش ایمان ندارد. برای ایجاد روحیه خودباوری و تلقین مثبت در خویش، ابزاری لازم است تا بتوان با استفاده از آن به روحیه شکوفاگر رسید. بهترین ابزار و بستر برای ایجاد روحیه و انگیزه خودباوری و کسب اعتماد به نفس، فعالیتهای اوقات فراغت هستند که شخص در جریان آنها می تواند در کمال آرامش و آسودگی، نیات درونی خویش را به منصه ظهور برساند و به تمرین ایجاد و تقویت این روحیه بپردازد.
۵- کارکردهای فردی و شخصیتی فراغت
خلاقیت، نوآوری و ابتکار توسط انسان به وجود می‌آید. در این زمینه، تفکر را به دو نوع «همگرا» و «واگرا» تقسیم می‌کنند. تفکر همگرا، تلاشی است برای حل مساله با روش های سنتی و آموخته شده است؛ در حالی که تفکر واگرا، تفکری مبتنی بر روش های نو و تازه است. در تفکر همگرا، اندیشه صرفا روی مسئله متمرکز می شود. در حالی که در تفکر واگرا، اندیشه بر پدیده های جانبی و دور از مساله نیز تمرکز می‌یابد. جهت تأمین فضای لازم برای رشد خلاق لازم است فرد در شرایطی قرار گیرد که ضمن مواجه شدن با مساله به دنبال یافتن راه حل آن باشد. دومازدیه معتقد است یکی از اهداف و نتایج فراغت به ظهور رساندن استعدادها و خلاقیت های فرد است. آسوده خاطر بودن فرد و نبود اجبار و فشار در فعالیتهای فراغت، فرصتی برای بروز ایده‌های جدید برای فرد به وجود می‌آورد.
استمرار فعالیت های ذهنی و عملی در زندگی روزمره بدون بهره گیری از فرصت های آزاد برای تحقیق و بازنگری عملکردها و نحوه برخورد با افراد و پدیده‌های مختلف ممکن است به تدریج سبب پیدایش بعضی عادات یا رفتارهای نامطلوب در فرد شود. یکی از بارزترین کارکردهای اوقات فراغت، پرداختن به چگونگی رفتار شخصی و اجتماعی است. از اوقات فراغت می‌توان به عنوان مناسب‌ترین فرصت برای اصلاح بسیاری از اختلالات رفتاری مانند پرخاشگری، اضطراب و ... استفاده کرد.
به طور کلی اوقات فراغت در تعالی بخشیدن به شخصیت فرد نقش دارد و این امکان را می‌دهد که فرد رفتار اجتماعی و فردی خود را مورد ارزشیابی قرار دهد و با آرامش خاطر به خصوصیات رفتاری خود بیندیشد و با شناخت نقاط ضعف خود در اصلاح آنها بکوشد.
همچنین شرکت در برخی فعالیت های تفریحی، سبب می‌شود تا عمل بازیابی و شناسایی در حافظه تقویت شود. تفریحاتی که در فضای آزاد انجام می شود؛ این امکان را فراهم می‌کند تا فرد مهارت های جدیدی چون ساختن پناهگاه و یافتن غذا را یاد بگیرد. بسیاری از بازیها و تفریحات علاوه بر اینکه بازی و تفریح هستند منجر به کشف و یادگیری مهارتهای جدیدی برای فرد می‌شود. از طریق شرکت در فعالیت های تفریحی مانند مسافرت، بازدید از موزه ها و نمایشگاه ها، گردش در طبیعت و... می‌توان اطلاعات مفیدی درباره محیط اطراف کسب کرد.
6- کارکردهای اقتصادی فراغت
افرادی که در فعالیت های تفریحی شرکت می‌کنند؛ به طور معمول از نظر جسمانی و روانی در شرایط مطلوبی قرار دارند. این مساله، احتمال بیماری و غیبت از کار و سایر هزینه های پزشکی را کاهش می‌دهد که در نتیجه مزایای اقتصادی را در پی خواهد داشت. همچنین فعالیتهای تفریحی می‌تواند با جذب حمایت های مالی و نیز گردشگران سبب درآمدزایی شود. برگزاری انواع نمایشگاه‌های هنری، کتاب و کامپیوتر و ... علاوه بر پر کردن فراعت، جنبه های درآمدزایی نیز دارد.
همچنین ساختن پارک ها، فضاهای سبز و سایر جاذبه های گردشگری، سبب می شود تا ارزش زمین ها و املاک و اماکن اطراف آنها افزایش یابد. وجود رودخانه ها آبگیرها، فضاهای سبز و... برای جذب تجارت و سرمایه گذاری و ایجاد زمینه های شغلی بسیار مؤثر است؛ بنابراین چنین اماکنی در جذب سرمایه ها و ایجاد زمینه های شغلی و افزایش دارایی ها و ثروت ملی نیز مؤثرند.
7- کارکردهای محیطی فراغت
بازدید افراد از مناطق حفاظت شده و محیط های طبیعی سبب افزایش حساسیت آنها نسبت به حفظ و مراقبت بهتر از چنین محیط‌هایی می‌شود و نگرش افراد را در خصوص محافظت از محیط زیست تقویت می‌کند. این مساله در مورد مکان های تاریخی و فرهنگی نیز مصداق دارد. همچنین بازدید از چنین مکان هایی سبب می‌شود تا افراد علاوه بر درک اهمیت مراقبت و محافظت از میراث فرهنگی به ارزش چنین آثاری بیشتر واقف شوند.
شرکت در فعالیتهای تفریحی که در فضای آزاد و طبیعت انجام می‌شود؛ موجب افزایش آگاهی های عمومی و مشارکت در فعالیتهای محیطی نیز می‌گردد. با انجام فعالیت‌هایی چون باغبانی، علاوه بر اینکه فرد از مشاهده رشد و سرسبزی گیاهان احساس آرامش و رضایت خاطر دارد، به محافظت از محیط زیست و کاهش آلودگی‌های محیطی و مسئولیت اجتماعی کمک بسیاری می‌کند.
مقاله مرتبط: سه چنبه کاربردی اوقات فراغت
