اوقات فراغت

در گذشته افراد خیلی راحت‌تر از اکنون زندگی می‌کردند. آنها توقع خاصی از زندگی نداشتند. اکثر افراد در یک مسیر مشخص شده حرکت می‌کردند. به عنوان مثال شخصی که پدرش کشاورز بود او هم کشاورز می‌شد. آنها همین که کنار هم بودند خوشحال بودند و گله‌ای از نبود امکانات خاص نبود. اما امروزه زندگی کردن به تنهایی مهم نیست بلکه چگونگی زندگی کردن است که مهم شده است. مهم است که افراد چه فراغت‌هایی در زندگی دارند و به چه امکاناتی دسترسی دارند. بدین منظور نیاز است که بررسی شود افراد برای شرکت در فراغت‌های مورد علاقه خود چه موانعی دارند.

در یک چارچوب نظری برای مطالعه موانع مشارکت مردم در ورزش، کراوفورد و همکاران مدل هرمی موانع مشارکت در فعالیت‌های اوقات فراغت را پیشنهاد کردند. این مدل برای اولین بار، موانع را با توجه به اهمیت آنها در فرایند تصمیم گیری فرد به سه دسته: موانع درون فردی، موانع بین فردی، و موانع ساختاری تقسیم بندی نمود.

موانع درون فردی به صفات و خصوصیات بازدارنده روانی اشاره دارد که از تجارب منفی فردی ریشه می‌گیرد. موانع درون فردی از بی میلی، عدم آگاهی، مشکلات جسمانی یا روانی ناشی می‌شود. به عنوان مثال فردی را در نظر بگیرید

در جهان امروز ما تنوع سرگرمی‌ها بیشتر شده است ولی کماکان بسیاری از ما سرگرم نیستیم و حوصله ما خیلی اوقات سر می‌رود و لحظات کسل کننده‌ای را تجربه می‌کنیم. ما وقت بسیاری برای سرگرمی می‌گذاریم به خاطر اینکه فکر می‌کنیم سزاوار سرگرمی و تفریح بهتری هستیم. ما نیاز داریم که شاد باشیم، لحظاتی را دور از مشکلات خود سپری کنیم و زمانی را دور از جدیت دنیای اطراف خود به حالت فان بگذرانیم. بدین خاطر است که نیاز به سرگرمی در دنیای امروز به وجود آمده است حتی شاید بیشتر از قبل.

فرهنگ معین سرگرمی را این گونه تعریف کرده است: آن چه موجب مشغولیت و تفریح باشد. در واقع سرگرمی به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که در آن توجه مخاطبان یا شرکت‌کنندگان به موضوعی یا کنشی سرگرم‌کننده جلب می‌شود. این می تواند یک فعالیت، یک ایده یا یک کار باشد، که طی هزاران سال پیشرفت کرده است، خصوصاً در زمینه جلب توجه مخاطب. باید دقت کرد که توجه افراد مختلف به چیزهای مختلفی جلب می‌شود چون هر فرد سلیقه مختص به خود را در زمینه سرگرمی دارد.
تجربه سرگرم شدن عموماً و نه همیشه با شادی و خنده همراه می‌شود هر چند بسیاری از سرگرمی ها هدف جدی‌تری دارند و ممکن است این فعالیت‌های سرگرم کننده دانش و بینش خاصی را به مخاطب منتقل کنند. در این بین گذر زمان هم تاثیر زیادی روی تعریف سرگرمی گذاشته است. به طور مثال تنبیه در ملاعام که تماشای آن روزی سرگرمی محسوب می‌شد از مکان‌های عمومی حذف شده است، یا بالعکس فعالیت‌هایی نظیر تیراندازی یا اسب سواری که زمانی نیازهای اساسی انسان‌ها بودند امروزه تبدیل به ورزش‌های حرفه‌ای و سرگرمی جذابی برای مخاطبانشان شده‌اند.

از نظر مفهومی سرگرمی نوعی از اشکال گذران اوقات فراغت است. سرگرمی از جمله فعالیت­‌های رایج در همه جوامع بشری است. لیکن تا پیش از مطرح شدن موضوع اوقات فراغت جایگاه تعریف شده‌ای در مطالعات اجتماعی و انسانی نداشت. از دهه ۱۹۷۰ پژوهشگران مطالعات اجتماعی، گردشگری و گذران اوقات فراغت، از جمله کارل روپرت (Karl Ruppert) که مفاهیمی چون تحول از جغرافیای گردشگری به جغرافیای گذران اوقات فراغت را مطرح کردند، به این باور رسیدند که سرگرمی هم نوعی از اشکال گذران اوقات فراغت است.

سرگرمی اشکال فراوانی دارد و هر کس می‌تواند متناسب با علایق و سلایق شخصی خود، بخشی از اوقات فراغت خود را از طریق سرگرمی بگذراند. مجموعه‌داران یا کلکسیونرهای تمبر، سکه، کبریت، سیگار، پروانه، انواع حشرات، دوچرخه، موتورسیکلت، اتومبیل، صفحات گرامافون، عکس‌های قدیمی و مانند اینها اغلب کسانی هستند که از این طریق خود را سرگرم می‌کنند. گروهی دیگر با نگهداری انواع پرندگان و یا دیگر حیوانات در خانه، همچنین پرورش انواع گل و گیاه و اختصاص بخشی از فراغت به آنها به سرگرم کردن خود می‌­پردازند. کبوتربازی در ایران، قهوه خانه نشینی، گوش فرادادن به نقالی در قهوه‌خانه‌های قدیمی از جمله سرگرمی‌های شناخته شده در ایران است.

برای بیان مفهوم سرگرمی سه اصطلاح بیشتر استفاده می‌شود:  hobby, entertainment, fun

شاید از هر سه واژه معنی سرگرمی استخراج شود اما باید بدانیم این مفاهیم با هم تفاوت دارند

در ادبیات اوقات فراغت، فراغت به دسته‌های مختلفی تقسیم شده است. بر حسب زمان، مکان، خود فعالیت و موارد دیگر این تقسیم بندی ها انجام شده است. یکی از این دسته‌بندی ها تقسیم فراغت به دو نوع مولد و غیرمولد است.

فراغت مولد

منظور از فراغت مولد (productive leisure) شکل یا اشکالی از اوقات فراغت است که دستاوردی پرورشی و آموزشی برای انسان داشته باشد و یا اینکه با گذران آن زمینه های اشتغال و امرار معاش برای دیگران فراهم آید. به عنوان مثال گذران اوقات فراغت به شکل تماشا باعث بوجود آمدن تولیدات سینمایی یا تلویزیونی شده و یا هنر تئاتر را رونق می‌بخشد. فعالیتهای گردشگری را در نظر بگیرید که شکلی از گذران اوقات فراغت هستند. این فعالیتها علاوه بر دستاوردهای آموزشی و پژوهشی برای طیف وسیعی از نیروهای کاری مرتبط با خدمات گردشگری فرصت شغلی بوجود می‌آورند. برخی اوقات فراغت مولد فعالیت غیر اقتصادی است که در آن انسان مهارت یا توانایی به دست می‌آورد یا حتی در زمانهایی می‌تواند موجب انبساط خاطر او در لحظات زندگی شود.

فراغت غیرمولد

فراغت غیرمولد (unproductive leisure) شکلی از فراغت است که بدون دستاوردهای پرورشی و یا آموزشی سپری می‌شوند و چه بسا صرف رفتارهای نابهنجار شود. گذران بیهوده وقت، روی آوردن به رفتارهای نابهنجار مانند قمار، مصرف مواد مخدر، ولگردی در خیابانها، هرزگی، شب زنده داری بی هدف از جمله اشکال گذران اوقات فراغت غیرمولد به شمار می‌روند. برخی جامعه شناسان بروز اینگونه ناهنجاری‌های رفتاری و اجتماعی را ناشی از فقدان مدیریت بر زمان فراغت و رواج گذران اوقات فراغت غیرمولد می‌نامند. 

جفری دومازدیه (Joffre Dumazedier) متولد 30 دسامبر 1915 است و در یک خانواده متوسط ​​در شمال فرانسه به دنیا آمد. او دانش آموخته دانشگاه سوربن است. وی در سال 1954، گروه مطالعات تفریحی و فرهنگ عامه را تأسیس کرد. در سال 1956 در آمستردام، وی با حدود بیست جامعه شناس آلمانی، آمریکایی، انگلیسی، برزیلی، هلندی، روسی و یوگسلاوی سابق، کمیته تحقیق در مورد اوقات فراغت، به عنوان مؤلفه ای از انجمن بین المللی جامعه شناسی را ایجاد کرد. او در 25 سپتامبر 2002 چشم از جهان بست و در حدود 87 سال زندگی خود خدمات بسیاری را در زمینه جامعه شناسی و اوقات فراغت به جهان ارائه کرد.

دومازدیه جامعه شناس فرانسوی برای فراغت به معنای امروزی پنج شرط در نظر می‌گیرد:

شاید فکر کنید اوقات فراغت از زمان خاصی به وجود آمده است اما اوقات فراغت در تمام مراحل تاریخی زندگی بشر وجود داشته است. چیزی که از دوران اولیه تا امروز تغییر کرده است آگاهی ما نسبت به موضوع اوقات فراغت است. در گذشته کار، بازی، تفریح زیاد از یکدیگر جدا نبودند. حتی یکسری از آنها با هم جزء آئین مذهبی بودند. به عبارت دیگر معنای آنها در زندگی با وجود تفاوتشان یکی بود. در چنین شرایطی مشخص است اوقات فراغت به معنای امروزی وجود نداشته است. می‌توان برای بررسی روند تکوین و تکامل اوقان فراغت، آن را به چند دوره تقسیم کرد. دوره اول اوقات فراغت، متعلق به جوامع نخستین است که انسانهای نخستین در آن زیست می‌کردند.

دوران نخستین

در اینجا به صورت خلاصه تحت عنوان ویژگی‌های اوقات فراغت راجع به این موضوع نوشته‌ام اما خب حس کردم نیاز است به شکل کاملتری راجع به این مطلب بنویسم به خصوص زمانی که راجع به این موضوع سرچی انجام دادم متوجه شدم این موضوع را بسیاری از سایت‌ها اشتباه توضیح داده‌اند مثلا سایتی آمده بود کارکردهای اوقات فراغت را به عنوان ویژگی‌های آن توضیح داده بود.

واژه فراغت در زبان محاوره و ادبیات عامه دارای چند معنی متفاوت است مثلا یک معنی آن فارغ بودن، فراغت داشتن است. معنی دیگر آن خلاف شغل بودن است یعنی  از کاری دست بکشیم یا امری را به پایان برسانیم. اما هنوز ما نمی‌دانیم که چه چیزی را می‌توانیم فراغت بنامیم و سوال اساسی این است که چگونه بدانیم آیا مرز مشخصی برای تعیین فراغت وجود دارد؟

خلاقیت چیست؟

معمولا این سوال جواب روشنی ندارد و جواب‌های متفاوتی افراد برای آن دارند. پیکاسو درباره مفهوم خلاقیت بیان می‌کند خلاقیت چیزی است که اگر آن را تعریف کنید معلوم است چیزی از آن متوجه نشده‌اید و در جای دیگری می‌گوید مهمترین ظلم به خلاقیت، این است که آن را به زمینه‌های خاص و بزرگ، محدود کنیم.

اما در کل توانایی ایجاد یک اثر جدید اعم از ایده‌های نو و چیزهای متفاوت خلاقیت محسوب می‌شود. خلاقیت یک ویژگی انسانی است که مردم و جوامع را قادر می‌سازد در شرایط در حال تغییر بتوانند خود را تطبیق دهند و باعث رشد خود شوند. خلاقیت می‌تواند از طریق بسیاری از فعالیتهای زندگی روزمره از جمله کار، زندگی خانوادگی، تعامل اجتماعی و اوقات فراغت بیان شود.

اگر از 10 نفر بپرسید چه خلاقیتی برای آنها اهمیت دارد؟ شما احتمالا 10 پاسخ مختلف دریافت خواهید کرد. این به معنی است چیزهای مختلف برای افراد مختلف اهمیت دارد و می‌تواند به روش های مختلف تعریف شود.

امروزه اوقات فراغت به شکلی در مورد بیان خلاقانه استعدادهای طبیعی افراد برای کسب لذت واقعی و تجربه کردن ذاتی یک فعالیت است. تحقیق و نوشتن هر دو می‌توانند رویکردی خلاقانه داشته باشند. ساخت یک قلعه شنی، نقاشی متفاوت، انجام کارها به شکلی نوآورانه و ... همه و همه یک فعالیت خلاقانه می‌توانند باشند.

فراغت خلاق چیست؟

افراد در جوامع مدرن نسبت به 100 سال قبل، زمان آزادتری دارند، اما زمان محدودیت بیشتری برای افراد دارد. در گذشته افراد بیشتر زمان خود را درگیر تأمین نیازهای اولیه و امنیت و ... بوده‌اند و زمان زیادی برای زمان آزاد وجود نداشت. در زندگی مدرن امروز زمان‌های آزاد بیشتری برای افراد وجود دارد اما محدودیت‌ها و دزدهای زمان بیشتری وجود دارد. فقط داشتن یک گوشی هوشمند و برنامه‌های پیام‌رسان باعث می‌شود که برای جواب دادن به آنها بخش زیادی از زمان خود را از دست دهیم. فضای مجازی هم زندگی دومی را برای ما تعریف کرده است. وضعیت پیچیده‌ای وجود دارد نه می‌شود به مدرنیته توجه نکرد و بیرون از آن حرکت کرد و از طرف دیگر پذیرش مدرنیته با پذیرفتن تمام قواعد و محدودیت‌های آن مساوی می‌باشد.

شاید فکر کنید کاش هیچ محدودیت زمانی وجود نداشت اما اگر تمام محدودیت‌های زمانی ناپدید شود، جهان به هرج و مرج می‌افتد. پارک‌ها با جمعیت عظیمی روبه‌رو می‌شوند، ورودی موزه‌ها مسدود می‌شود و معنی فعالیت‌ها، سرگرمی‌ها و تفریحات بسیاری که به طور مستقیم از محدودیت به وجود می‌آید، ناپدید می‌شود.

به نظر می‌رسد روشن است که در حال حاضر تمایز بین کار و زمان آزاد بسیار کم شده است. زندگی مدرن شیوه‌ای از زندگی را به وجود آورده است که در آن زمان به عنوان باارزش‌ترین کالای جهان امروز به حساب می‌آید. در این بین فراغت را با توجه به مدرنیته می‌توان به دو صورت تقسیم‌بندی کرد:

1- فراغت مدرن

2- فراغت سنتی

فراغت مدرن: شکلی از گذران اوقات فراغت که بیشتر مبتنی بر الگوهای زندگی مدرن است. این شکل از فراغت با صنعت و فناوری امروزی پیوند دارد و با نوگرایی همراه و کمتر رویکردهای سنتی در آن لحاظ می‌شود. فراغتی که گذشته را به فراموشی سپرده است و با واقعیت امروز تطابق دارد. طرفداران این نوع فراغت را نوجوانان و جوانان بیشتر تشکیل می‌دهند. البته این نوع فراغت به هزینه قابل توجهی هم نیاز دارد که باعث می‌شود افرادی در این نوع فراغت حضور داشته باشند که از نظر مالی در شرایط متوسط روبه بالا قرار داشته باشند.

فراغت سنتی: شکلی از گذران اوقات فراغت که بیشتر مبتنی بر الگوهای قدیمی و ساده زندگی بوده و بر رویکردها و قالب‌های مذهبی افراد استوار است مانند حضور در مساجد و تکایا.  این نوع فراغت شکل سنت به خود دارد و معمولا نسل به نسل به امروز منتقل شده است. طرفداران این نوع فراغت بیشتر در قشر سنی میانسال به بالا حضور دارند. شرایط مالی معمولا نقشی در انتخاب این نوع فراغت ندارد و افراد از وضعیت‌های مالی مختلف در این نوع فراغت حضور دارند.

استیبنز (stebbins) یکی از محققین فراغت در رویکردی فراغت را به دوسته فراغت جدی و غیرجدی تقسیم می‌کند. استبینز این نظریه را با انجام تحقیق قوم‌نگاری در بازیکنان بیسبال و فوتبال و ... با این پیش فرض که در جامعه پست‌مدرن، اوقات فراغت جدی بهترین روش برای گذراندن وقت‌های آزاد است، تدوین کرد. از دیدگاه وی فراغت جدی، فراغت منظم و سازمان یافته‌ای است که به صورت یک فعالیت غیرحرفه‌ای و تفننی و داوطلبانه انجام می‌شود و شرکت کننده آن را مهم و جدی تلقی می‌کند. در مقابل فراغت غیرجدی، پاداش دهنده و لذت‌بخش است و آموزش خاصی نیاز ندارد.

فراغت جدی

فراغت جدی، پیگیری سیستماتیک یک فعالیت اصلی آماتوری، سرگرم‌کننده یا داوطلبانه است که به اندازه کافی قابل توجه، جالب و مؤثر برای شرکت کننده برای گذران زمانش است. بسیاری از افراد مشهور دنیا که بازیگر، ورزشکار، خواننده و ... هستند به انجام فعالیتی خاص در زمان آزاد خود علاقه دارند.

آدم‌های موفق می‌دانند که زندگی چیزی بیش از کار کردن است. همه انسان‌ها نیاز دارند که خارج از حرفه خود استراحت کنند، تفریح کنند و به فعالیت و سرگرمی لذت‌بخشی مشغول شوند. این فعالیت‌ها می‌تواند به موفقیت بیشتر آنها در حرفه هم حتی کمک کند. مثلا کتاب خواندن مداوم برای یک ورزشکار می‌تواند هوش و تمرکز او را افزایش دهد یا فعالیت ورزشی مداوم برای یک خواننده پاپ می‌تواند سلامت و انرژی فرد را ارتقا دهد.

به عنوان مثال بیل گیتس

واژه گروههای خاص به افرادی گفته می‌شود که نیازهای ویژه‌ای دارند و بنابراین توجهی خاص هم می‌طلبند. آنها شامل معلولان جسمی و ذهنی، بزهکاران و سالمندان هستند. در بسیاری از جوامع تلاش‌های قابل توجهی برای کمک به این افراد و رفع نیازهای آنها شده است. بخشی از این تلاش‌ها فراهم کردن برنامه‌های فراغت و تفریح ویژه این اشخاص است.

1- معلولان جسمی

این گروه شامل افرادی هستند که مبتلا به ناهنجاری‌های استخوانی، اختلالات عضلانی، فلج مغزی، اختلالات بینایی و شنوایی و سایر ناهنجاری‌ها و اختلالات جسمانی هستند. برنامه‌های تفریحی مناسب نه تنها به آنها کمک می‌کند تا مهارت‌های حرکتی خود را بهبود بخشند بلکه امکان تعاملات اجتماعی و تجربیات روحی و معنوی را نیز برای آنها فراهم می‌سازد.

2- معلولان ذهنی

افراد مبتلا به معلولیت‌های ذهنی اغلب با چندین نوع ناهنجاری روبه رو هستند. این ناهنجاریها شامل اختلال در مهارتهای جرکتی، گفتاری، تکامل ذهنی، سازگاری اجتماعی و فرهنگی و برقراری روابط انسانی است. برای آنها باید برنامه‌هایی تنظیم شود که با در نظر گرفتن مشکلات و مسائل آنها به رشد مهارت‌ها و عزت نفس آنها کمک کند.

3- بزهکاران

دسته دیگر از گروه‌های خاص، بزهکاران و زندانیان هستند. در بسیاری از موارد این افراد به برنامه‌هایی که به خودیابی آنها کمک کرده و خودپنداره آنها را بهبود می‌بخشد، پاسخ مثبتی می‌دهند. یکی از سودمندترین این برنامه‌ها مشارکت در فعالیت‌های پرچالش در فضای باز است. این برنامه‌ها به دلیل درگیر ساختن افراد با مشکلات و سختی‌های موجود در این گونه تفریحات و تلاش برای حل آنها به افزایش اعتماد به نفس کمک می‌کند. به علاوه چنین برنامه‌هایی در بازتوانی افراد نقش مهمی ایفا می‌کند، زیرا به آنها کمک می‌کند تا برای بازگشت به جامعه آماده شده و توان سازگاری با محیط اجتماعی را بیابند.

4- سالمندان

امروزه به دلیل پیشرفت‌های علم پزشکی و تمایل افراد به سلامتی و آمادگی جسمانی و تغذیه مناسب، طول عمر انسانها را افزایش یافته و تعداد سالمندان در جوامع بیشتر شده است. به همین دلیل باید برنامه‌های تفریحی و فراغتی برای این گروه تدارک دیده شود تا نیازهای خاص آنها مرتفع گردد. این برنامه‌ها علاوه بر تمرکز بر فعالیتهای جسمانی باید به شکلی طراحی شوند که امکان تعاملات اجتماعی را نیز برای آن‌ها فراهم سازد.